ChúngTa.com

Trăm năm thì ngắn một ngày dài ghê(Nguyễn Du)

Thời cổ Hy Lạp, mọi người coi thời gian như một vòng tròn. Hesiod, sử gia Hy Lạp nổi tiếng thế kỷ 8 trước CN, miêu tả năm thời đại của loài người, bắt đầu là thời hoàng kim trong quá khứ xa xưa, khi con người sống thân thiện với nhau, hoà đồng với tự nhiên, đến thời đại sắt thép khốn khổ hiện nay với những cuộc đụng độ và chiến tranh.

Hai trăm năm sau nhà triết học tiền-Socrates Pythagoras mô tả lịch sử như một Năm Xưa Lớn (Magnus Annus). Khi một vòng lịch sử thế giới đến hồi kết thúc, mặt trời, mặt trăng và các vì tinh tú sẽ quay lại điểm xuất phát ban đầu của chúng. Mọi người cũng vậy, sẽ quay về đất, và tất cả sẽ bắt đầu lại từ đầu. Quan niệm về sự trở lại vĩnh viễn như thế cũng là nền tảng hệ thống triết học của nhà triết học Đúc Frieđrich Nietzsche. Chúng đã tạo cảm hứng cho nhà thơ Ailen Wi1liam Butler Yeats (Nobel 1923): trong một bài thơ ông kể là thành T’roa trong bản trường ca Iliad nổi tiếng của Homerus sẽ lại bốc cháy, chàng Jason trong huyền thoại sẽ lại phải dong con thuyền Argo của mình đi tìm bộ lông cừu vàng một lần nữa.

Quan niệm thời gian tuần hoàn và huyền thoại này được một số nhà văn nổi tiếng Mỹ La tinh hiện nay đưa vào sáng tác của mình, như trong tiểu thuyết Trăm năm cô đơn của nhà văn Columbia Gabriel Garcia Marquez (Nobel 1982). Ở cuối tác phẩm, chàng trai Aureliano (hậu duệ cuối cùng của một dòng họ lâu đời) mới biết cái tấm da có viết chữ mà anh tìm cách đọc, đấy chính là chuyện của anh, của dòng họ anh, của cái làng Macondo quê anh. G. Marquez cấu trúc thời gian như một văn bản xoay tròn, như một cuốn tiểu thuyết mà cái kết cục ngầm giấu hạt mầm của cái bắt đầu, giống như con rắn thần Ấn Độ cắn cái đuôi của mình.

Nhà thơ Mexico Octavio Paz (Nobel 1990) có một bài thơ nhan đề Đá mặt trời. Chủ đề của nó là thời gian, đúng hơn, là sự cầm tù của thời gian. Cái nhìn lịch sử loài người của Paz tương tự cái nhìn của Hesiod, đó là một chuỗi vô tận những cuộc chiến tranh, tai hoạ, bất công. Cấu trúc của bài thơ đã tái hiện quan niệm bi quan đó về thời gian: dòng cuối bắt với dòng đầu. Theo Paz, lối thoát duy nhất ra khỏi thời gian là tình yêu, và có lẽ là chính thi ca. Cảnh chính trong bài thơ là cuộc làm tình của một cậu bé và một cô bé trần trụi giữa thành Madrid đổ nát trong cuộc nội chiến Tây Ban Nha (1937) để tự bảo vệ mình.

Sang thời trung đại và cận đại của lịch sử phương Tây, thời gian không còn được coi như một vòng tròn, mà được coi như một đường thẳng, chính xác là như một quá trình không thể đảo ngược, có một điểm bắt đầu duy nhất và một điểm kết thúc duy nhất. Quan niệm này vốn có gốc tích từ truyền thống đạo Do Thái, sau đó được các nhà triết học Thiên chúa giáo hồi đầu đem áp dụng vào thứ đạo mới của họ: Chúa tạo ra thế giới từ hư vô, một lần và cho tất cả, lịch sử hiện hình qua Jesus Christ, và sẽ kết thúc ở Ngày phán xử cuối cùng.

Có lẽ chính Thánh Augustine, hơn ai hết, có trách nhiệm trong sự lan truyền rộng rãi của quan niệm thời gian này. Trong tác phẩm chính của mình, Thành phố của Chúa,ông đã kết án thời gian tuần hoàn của người Hy lạp cổ là dị đoan, và khẳng định quan niệm thời gian tuyến tính. Quan niệm Thiên chúa giáo coi thời gian như một quá trình không thể đảo ngược từ Sáng Thế đến Phán Xử đã thống trị lâu dài qua các thời kỳ trí tuệ và nghệ thuật của lịch sử châu Âu. Trong văn học, có thể thấy điều này qua các tác phẩm Thần khúc của Dante (Ý) thế kỷ XVI, Thiên đường bị mất của John Milton (Anh) thế kỷ XVII.

Vào thế kỷ XVIII, các nhà triết học Khai Sáng đã cập nhật quan niệm thời gian này, đưa ra một quan niệm mang tính thế tục về thời gian. Từ nay, thời gian là một quá trình vô tận, không đầu không cuối, nó là một dòng chảy trung tính của các sự kiện, có thể chia cắt ra vô số các khoảng nhỏ.

Đây là kết quả của những phát minh cơ học chấn động diễn ra hồi này. Thậm chí còn quan trọng hơn: các nhà văn, nhà triết học và nhà khoa học còn có thể kết hợp quan niệm này với một quan niệm lớn khác của thời này –quan niệm về sựtiến bộ. Tức là dòng chảy thời gian từ hôm qua đến hôm nay sang ngày mai vận động theo hướng tốt đẹp hơn, tươi sáng hơn. Hệ thống triết học của Hegel, thuyết tiến hoá của Darwin, học thuyết cách mạng của Marx - tất cả đều hàm ý tư tưởng về thời gian như là sự tiến bộ, luôn chạy về phía tương lai tươi sáng hơn (bất chấp những bước lùi tạm thời).

Nhưng đến thế kỷ XX thì nhiều nhà văn danh tiếng nhất đã mất lòng tin vào sự diễn giải thời gian theo lối lạc quan như vậy. William Faulkner, nhà văn Bắc Mỹ (Nobel 1949), đã thể hiện điều này trong tiểu thuyết Âm thanh và cuồng nộ mô tả sự suy sụp và tan rã của một dòng họ vốn danh giá ở miền nam nước Mỹ. Nhân vật Quentin nhớ lời ông bố nói "chỉ khi đồng hồ dừng lại thì thời gian mới bắt đầu sống" nên anh đã đem tháo rời chiếc đồng hồ ra. Nhưng vô ích. Mặt trời trên cao kia đã là một chiếc đồng.

Vấn đề thời gian vẫn là mối quan tâm hàng đầu của văn học. Một mặt, văn học hiện đại luôn tìm kiếm những cách tân và thực nghiệm liên tục. Có thể nói, thay đổi là hơi thở sống của nó. Mặt khác, văn học lại phê phán và tránh xa quan niệm coi thời gian như là sự "tiến bộ cơ học". Đấy có lẽ là một trong những nghịch lý chính và hấp dẫn nhất của văn học hiện nay, hứa hẹn đưa lại nhiều tác phẩm độc đáo và sâu sắc.