ChúngTa.com

Tôi chưa đọc được một cứ liệu văn hóa ẩm thực nào đưa ra giải thích về sự xuất hiện đĩa hạt dưa trong mâm bánh trái đãi khách ngày Tết. Người ta quên đi gốc gác của hạt dưa, nhưng lại thân thiện, thậm chí xem nó như một phần không thể thiếu trong câu chuyện...

Nhiều người cho rằng, thói quen cắn hạt dưa có từ thời ông Mai An Tiêm bị đày ra hòn đảo nhỏ trên biển Đông và lập nghiệp bằng nghề trồng dưa. Có lẽ trong những ngày Tết, vợ chồng An Tiêm cô đơn buồn bã, vừa cắn hạt dưa vừa ngóng về đất liền.

Ấy là chuyện mua vui. Xin đừng biến dị bản đó thành một sự tích lệch lạc. Bởi trong truyện dân gian nói rõ, loại dưa mà An Tiêm trồng là dưa hấu, không phải là giống dưa lấy hạt, gọi là dưa hồng (dưa hấu quả to hạt nhỏ, còn dưa hồng quả nhỏ hơn nhưng hạt lại to). Điều này thường gây nhầm lẫn, ngay cả với những người thường ăn hạt dưa nhất. Dưa hồng, dân ở một số vùng Trung bộ, nơi có cường độ ngày nắng cao và đất cát thịt phù hợp với việc canh tác loại dưa này, còn gọi là dưa quả. Dưa hồng thường có vỏ xanh nhạt và những đường kẻ sọc xanh đậm. Khi quả còn non, vừa tượng hạt, nhiều người xắt lát, muối chua để trong khạp, nấu canh hay um cá đồng ăn trong mùa mưa bão, dần dần trở thành đặc sản quê nhà của người miền Trung.

Tôi đã đi qua những vùng trồng dưa hồng lấy hạt nổi tiếng của Bình Thuận và Ninh Thuận trong những mùa hè, khi những dây dưa non phủ xanh các nương cát dài hàng chục ngàn héc ta. Trồng dưa lấy hạt từ lâu đã là một mô hình canh nông có tính truyền thống. Nhu cầu hạt dưa ngày càng tăng cao. Giá hạt dưa thô (chưa sấy, rang, nhuộm) tăng lên thấy rõ qua mỗi năm. Tuy nhiên, quy trình chiết hạt dưa của nông dân vẫn còn lạc hậu. Hầu hết các vùng trồng dưa người ta vẫn lấy hạt bằng cách đào một hố đất, lót một mảnh vải bổ xuống, sau đó đổ dưa vào và thuê người đạp. Càng đạp, nước dưa càng ra nhiều, sau rút xuống đất, chỉ cần lọc lấy hạt sạch và hốt vào bao cung ứng cho các lò chế biến. Mùa thu hoạch dưa, có chủ rẫy còn thuê cả đám con nít bổ dưa ăn thoải mái chỉ cần… để hạt lại cho chủ rẫy. Mùa đạp dưa, từ nương rẫy cho đến các vựa thu mua, chế biến nườm nượp xe cộ, eo sèo bán mua, chẳng thua gì không khí rộn ràng của Tây Nguyên trong mùa thu hoạch cà phê.

Mùa thu hoạch dưa là mùa nắng khét, nhưng những rẫy dưa vẫn rất đông vui. Tay chân ai cũng rít nhặm, mùi hôi chua từ nước và vỏ dưa xông lên rất đặc trưng. Nếu được mùa được giá, một mùa trồng dưa có thể bằng mười vụ lúa. Nếu rủi thời tiết xấu, gần đến thời kỳ thu hoạch mà gặp vài cơn mưa thì mặt mày ai nấy đều tiu nghỉu. Lúc ấy đi ra đồng, có thể nghe được tiếng những quả dưa nổ lóc bóc, sau một ngày thì thối ung, coi như mất trắng.
Nhân hạt dưa có vị béo, thơm khá đặc trưng. “Bạn đồng môn” của hạt dưa còn có hạt bí, hạt hướng dương nhưng gần đây, có tin hạt hướng dương chứa nhiều acid béo, nhiều người lo thừa cân đã “cảnh giác cao độ”. Hạt bí thì phần lõi nhân lớn, nhưng do vỏ mỏng, dễ bị dịu, cắn không nghe tiếng lách tách vui tai, nên cũng ít người dùng. Chỉ có hạt dưa trụ lại, như một món phổ biến phụ họa cho câu chuyện ngày Tết. Ngày nay, hầu hết mâm bánh mứt đều có một khoanh tròn hay đĩa ở trung tâm dành cho hạt dưa, xung quanh là những loại bánh mứt khác. Với mầu đỏ của may mắn, tiếng tí tách vỡ hạt giòn tan hòa lẫn trong câu chuyện, hạt dưa như cách nối dài thêm những cuộc gặp gỡ. Níu khách ngồi lại với chủ, câu chuyện cũng dễ dông dài hơn, quên đi thời gian ngày Tết đang trôi chóng vánh ngoài kia. Ngày trước, ở làng quê, tôi cũng thấy bà, mẹ thường rang hạt lúa nếp và ngồi cắn tí tách trong những ngày mưa bão. Các anh chị trong nhà cũng - thường lựa khi nhàn rỗi nằm đọc sách, bên cạnh để một đĩa đậu phộng rang nguyên vỏ vừa chín tới. Mùi vỏ đậu phộng, mùi vỏ lụa của nếp cháy thoang thoảng một mùi đồng nương, trong cái ẩm ướt của những ngày mưa bão, ghi vào thần kinh xúc cảm những tín hiệu gợi nhớ dài lâu. Phải chăng thói quen cắn hạt dưa xuất phát từ thói quen này trong những ngày nông nhàn? Chẳng thể biết đích xác nhưng ngày nay dù nhà nghèo hay nhà giàu, Tết nhất không được bánh trái thì cũng được đĩa hạt dưa đỏ.

Trên mạng, có người đã ví việc cắn hạt dưa giữa những câu chuyện là cách để “tạo hình”, một kiểu giao tiếp bằng ngôn ngữ cơ thể, tránh cảm giác “thừa thãi bàn tay”! Nghe cũng chí lý. Ai cũng có thể cắn vỡ lớp vỏ giòn, nhưng người bộp chộp, vụng về thì khó mà tách lấy hạt nhân dưa được một cách lành lặn. Cắn hạt dưa, suy diễn một chút, hóa ra còn có một “độ thiền” nhất định nào đó. Màu đỏ của hạt dưa cũng là thứ màu sáng sủa và may mắn, sung túc. Hình dạng hạt dưa là hình trái tim, giọt nước, gợi cảm giác trong trẻo, yêu thương. Sự tham gia của màu đỏ vào trong câu chuyện ngày Tết cũng là một đóng góp hơn “tông”. Và sâu xa một chút, việc phải tách đi những vỏ hạt hình trái tim hay giọt nước để cảm nhận vị béo, thơm thấp thoảng đầu lưỡi cũng là một điều lý thú, nhiều gợi mở và suy diễn đó chứ! Vậy là, cái triết lý của thói quen cắn hạt dưa có thể không được nói ra, nhưng sự tinh tế chắc bắt đầu từ đây.

Hãy nhắm mắt, thả hồn bồng bềnh trôi về những đêm ba mươi khi những bông mai nở vàng bên mâm cỗ, cả nhà ngồi quây quần, tiếng lách tách của hạt dưa và những tiếng cười giòn tan. Mẹ bảo, cứ để vỏ hạt dưa như vậy suốt ngày đầu năm, không nên quét đi. Để may mắn ở lại. Còn cha thì rung rinh răng cửa nhưng vẫn không bỏ được tính kiệm lời, chỉ tí ta tí tách hạt dưa trong đêm giao thừa, đếm thêm một tuổi qua. Sớm mai tươi đẹp đầu năm, những mảnh vỏ li ti nhuộm đỏ của hạt dưa vẫn nằm vương vãi trên một góc sân đầy hoa. Một góc của ngày Tết.