ChúngTa.com

Cái gì là “mới” của thời đại này? Và cái gì là đặc điểm nổi bật của thời đại gọi là “mới”? Chắc ai cũng trả lời: toàn cầu hóa.

Hạn chế vấn đề vào lĩnh vực văn hóa, và thu hẹp văn hóa vào một khía cạnh thôi, là "bản sắc", xin nêu ra đây một thử thách khi mà toàn cầu hóa về kinh tế kỹ thuật lôi cuốn theo toàn cầu hóa về văn hóa.

Bản sắc

Văn hóa là gì? Là cái gì định nghĩa con người. Cái gì mang lại ý nghĩa cho con người, cho đời sống. Khác với con vật, con người luôn luôn tìm ý nghĩa, hoặc tự nhiên, hoặc có ý thức. Và bởi vì con người không sống riêng rẽ mà tụ họp thành xã hội, mỗi xã hội cung cấp cho con người những ýnghĩa, nhưng lẽ sống, nghĩa là một nền văn hoá. Nếu tôi chấp nhận văn hóa của tôi, nếu tôi thấy hạnh phúc trong đó, xin anh ở ngoài đừng bắt tôi theo vàn hóa của anh mà anh cho là cao hơn. Không nền văn hóa nào cao hơn nền văn hóa nào, không vàn minh nào là thượng đẳng. Vấn đề là hạnh phúc của tôi và khả nâng của một nền văn hóa có mang lại được hạnh phúc cho tôi không.

Khốn thay, bởi vì kinh tế và kỹ thuật là hai yếu tố quan trọng của văn hóa, và bởi vì con người rất dễ định nghĩa hạnh phúc của mình qua những lợi ích mà kinh tế và kỹ thuật mang lại, nên nền văn hóa nào có trình độ kỹ thuật cao rất dễ tự cho mìnhvà rất dễ được xem là văn hóa thượng đẳng. Trên thực tế, đó là văn hóa thống trị. Hãy nói một khí giới thôi, hiện đại nhất, trong nền văn hóa thống tri đó: cái máy vi tính.

Cái máy nghĩa là kỹ thuật vốn trung tính, nó hay hay dở là tùy chúng ta sử dụng nó để làm gì. Tự nó, cái máy vi tính đem lại muôn vàn lợi ích cho tôi. Để viết bài này, tôi đã gõ lên đầu nó và nó đã đưa bao nhiêu kiến thức vào đầu tôi. Thế thì ông chính trị cũng đó lên đầu nó đế thống trị cái đầu thiên hạ. Cái máy vi tính chứa đựng tất cả khả năng, tất cả yếu tố, nó là một tổng thể văn hóa, nó là văn hóa. Nó cung cấp toàn bộ ý nghĩa, không phải chỉ cho một người mà cho cảnhân loại.

Trong giấc mơ thống trị của ông chính trị, sẽ không có ai thiếu vắng được nó, nó sẽ trở thành cần thiết như không khí, như nước uống. Nếu mỗi nhà đều có cái bàn thờ, thì mỗi nhà cũng phải có nó. Thế giới còn tranh chấp là vì nó chưa vào được mỗi nhà, chuyện đó là chưa bình thường. Trên 6,5 tỉ người hiện nay trên hoàn cầu, đã có 4,5 tỉ máy thu thanh, 3,5 tỉ máy truyền hình, 1,4 tỉ điện thoại di động, vậy mà chỉ mới có dưới 1tỉ máy vi tính. Chưa bình thường! Ngày nào máy vi tính lọt vào tổ ấm của mọi gia đình, ngày ấy thề giới chỉ còn là một thôn xóm, ai cũng biết ai, ai cũng quen ai, ai cũng cùng một thứ văn hóa, đâu còn nữa chiến tranh! Đừng lo như MaxWeber ngày xưa: “Tàu điện chạy, nguyên nhân nào sẽ đưa đến hậu quả ấy, nhưng chúng ta không còn biết bổn phận chúng ta là thế nào, tại sao chúng ta lại sống, tại sao chúng ta lại chết”.Cái máy vi tỉnh sẽ dạy chúng ta sống như thế nào, chết như thế nào, trong thôn xóm với nhau cả, sống chết giống nhau, thờ phụng như nhau. Ông thần nào là số một hiện nay? Đâu cần hỏi: BillGates!

Tất nhiên sự thật sẽ không là vậy trăm phần trăm, nhưng đâu cần phải chiếm trọn trăm phần trăm cái đầu mới thống trị được nó? Lai giống là được rồi! Ông chính trị nói: Tôi không nghiền nát văn hóa của quý quốc đâu, cái máy tính là nguồn suối của đa văn hóa. Có văn hóa nào là nguyên chất như vàng ròng đâu, văn hóa bao giờ cũng tiếp xúc nhau, thâm nhập nhau, lai nhau để sản sinh ra chất mới.Đúng quá, nhưng trong việc lai giống, có giống yếu giống mạnh, sản phẩm đẻ ra khó giữ được bản sắc của giống yếu. Ông chính trị biết vậy nên mục đích ngắn hạn mà ông nhắm không phải là huy diệt các văn hóa khác: các văn hóa ấy cứ vẽ bản sắc của mình lên trên một cái phông, miễn rằng cái phông ấy là văn hóa của ông, nghĩa là văn hóa toàn cầu. Và như vậy, mối dân tộc trên thế giới sẽ có thêm một "bản sắc thứ hai", bản sắc chung, yếu tố đưa đến hòa bình nhân loại.

Cùng là phương Tây cả, nhưng nước Pháp sợ nhất là cái "bản sắc thứ hai" đó. Đằng sau cái thứ hai ấy, người Pháp nói, là cả một bộ máy khổng lồ nhằm làm loãng đi hết những cái thứ nhất.Nhượng Mỹ ở đâu cũng được, nhưng Pháp nhất quyết không lùi trước tần công văn hóa của Mỹ nhắm vào tự do văn hóa như tự do mậu dịch. Văn hóa không phải là hàng hóa, sản phẩm văn hóa không được đồng hóa với mà sản phẩm: đó là khẩu hiệu có tính nguyên tắc của Pháp. Hàng hóa thì mặc cả, thuận mua vừa bán. Văn hóa nghĩa là niềm tin, giá trị, ngôn ngữ, gia tài, cách sống thì bất khả thương lượng. Văn hóa thì phải tôn trọng lẫn nhau, không thể có toàn cầu hóa nếu bản sắc văn hóa của các dân tộc không được tôn trọng. Tiếp xúc nhau là cần, nhưng trau đồi là để giữ bản sắc của nhau, không phải để hòa tan cái khác mình trong dung dịch của mình.

Từ 1980 - 2000, toàn cầu hóa "tự do" là phương châm ý chức hệ của chủ nghĩa tư bản thắng thế. Porto Alegre đánh dấu phản ứng của các dân tộc, phản ứng của "chỉnh trị tự vệ" chống lại "chính tri tấn công" .Cái máy là thông tin, được rồi, nhưng thông tin gì, cho ai, để phục vụ quan niệm gì về văn hóa, chia sẻ với nhau thế nào về thông tin, làm thế nào để tôn trọng văn hóa, văn minh, tôn giáo của các dân tộc khác: đó là những câu hỏi mà Porto Alegre đặt ra.

Làm chủ cái máy là nhiệm vụ của mỗi dân tộc, nhưng khố thay, kẻ đánh qua người đánh lại, lửa choảng nhau với tướng lửa, âm binh đánh với âm binh, kẻ lỗ đầu chảy máu không có ai khác hơn là chính "tự do".

Riêng đối với chúng ta, có nên đề phòng cái máy không? Nên! Có nên cảnh giác không? Nên quá! Nhưng có nên sợ cái máy, sợ toàn cầu hóa không? Không!

Vậy thì sợ cái gì? Thứ nhất là sợ cái ngu, tưởng ma là mình. Thứ hai là sợ co cụm, tưởng thu mình trong vỏ ốc là thoát. Làm thế nào tránh cả hai? Đâu có mưu thần chước quỷ gì! từ ngàn xưa đến nay, phép thiêng chỉ có một thôi. Ấy là biết mình, biết mình thật rõ, đừng tơ lơ mơ.Hễ tơ lơ mơ là "lai" ngay. Biết rõ mình rồi thì chơi với ai, ai đến chơi, cũng chẳng sợ. Biết mình, biết rõ giá trị vô song của mình, thì không co cụm. Một nền văn hóa co cụm là một nền văn hóa yếu, biết trước mình sẽ thua. Y như một cơ thể yếu, không dám ra sương gió. Đóng cửa, trùm chăn, thì yếu vẫn yếu. Không có cách nào khác hơn là tự tu bổ sức khỏe, tự phát huy nội lực.

Một dân tộc cũng vậy, thấy đâu là nội lực, đâu là ngoại nhập, đứng vững trên cái thứ nhất thì không sợ cái thử hai. Thì làmchủ cái máy, làmchủ thông tin, làm chủ toàn cầu hóa. Hay tin và dựa vào cái gì mà dân chúng thấy là của mình, thấy thân thiết, thấy quen biết, thay đó là căn nhà văn hóa của mình, nơi mà mình sổng thoải mái nhất. Đạo đức xã hội, đạo đức chính trị, môi trướng sống, trường học, quan hệ giữa người với người, giữa người với thiên nhiên, giữa người dân với chính quyền: nếu gió thuận mưa hòa trên nhưng quan hệ đó, người ít học nhất cũng biết phân biệt đâu là thật đâu là giả, đâu là đáng tin đâu là lừa đảo. Khi một dân tộc đã có lòng tin từ trên đến dưới, đố luồng thông tin nào từ bên ngoài làm sứt mẻ nổi lòng tin đó ở bên trong. Dựa vào đâu để chống ngoại nhập? Vào nhau. Vào cái gì đã chứng tỏ là bền bỉ nhất của dân tộc. Vào tường lòng, thay vì tường lửa!

Thế cho nên, cái gì vững chắc nhất trong bản sắc, cái ấy không sợ toàn cầu hóa tấn công mà còn tấn công ngược lại.Xin nêu hai ví dụ: thức ăn và y phục.

Nước mắm

Ai cũng biết Mcdonald là tiêu biểu của toàn cầu hóa thống trị. Khi nông dân Pháp nổi dậy chống áp dụng kỹ thuật làmbiến chất thực phẩm (OGM), họ đốt tiệm ăn Mcdonald. Dưới mắt họ, cũng như dưới mắt dư luận thế giới, Mcdonald không chỉ là khoanh bánh mì và miếng thịt chiên, đó là cả văn hóa ẩm thực, văn hóa thức ăn nhanh, kỹ thuật sản xuất, tính hiệu quả, tính tiên đoán, tài kiểm soát, khả năng sản xuất đồng bộ, khả năng đánh thức một mùi vị đồng nhất, tóm lại khả năng tạo ra một bản sắc riêng, chiếm hữu không những cái lưỡi mà cả cái đầu của người tiêu thụ. Một phong cách ăn tràn ngập thế giới bất kể thù bạn. Một văn hóa chung, "bản sắc thứ hai", quê hương thứ hai của cả nhân loại.

Nhưng Mcdonald có làm tôi kém chung tình với chén cơm thường ngày của tôi không? Thức ăn là một trong những yếu tố then chốt của bản sắc. "Hãy nói cho tôi biết anh ăn thứ gì, tôi sẽ nói cho anh biết anh là ai". Ăn hoài khoai tây mà không biết chánthì chẳng cần khai tôi cũng biết anh là người Đức. "Do you speak spaghetti?” có nghĩa là: "Anh có nói tiếng Ý không?” (đùa thôi). Cầm khoanh phómát ngửi cho đã đời rồi mới ăn thì anh đích thực là người Pháp biết sống.

Thức ăn là bản sắc nên đi đâu người ta cũng mang nó theo, đâu có di dân thì đấy có nó, nó không mất mà còn lan ra tứ xứ. Lai giống Mỹ, pizza vẫn là pizza. Khắp nơi,vịt quay BấcKinh treo lủng lẳng, Paris, London, Newyork...bao tử ở đâu cũng hẩu xực mì vịt quay. Vậy thì sá gì Mcdonald! Hỏi cái bụng, hỏi cái lưỡi, hỏi cái đầu, hỏi từng tế bào trong cơ thể của tôi: chúng mày nhớ cái gì nhất: cơm hay Mcdonald, chúng nó đâu cần trả lời! Có nghĩa lý gì đâu khi con cái đòi vào Mcdonald? Hãy vào, như hãy vào pizza, vào vịt quay, vào couscous Bắc Phi, vào cà ri Ấn Độ. Bản sắc chỉ đích thực là bản sắc khi phải đối phó với nhiều thách thức, cạnh tranh. Nó chỉ là hoa hậu khi nó đánh bại mọi giai nhân khác. Còn nếu không có đối thủ, cái gọi là bản sắc cũng không có, bởi vì bản sắc được định nghĩa là cái gì khác, cái gì đặc biệt. Cái đó không mạnh thì dù co cụm trong thành trì cũng bị đào thải thôi.

Thức ăn là yếu tố mạnh nhất trong bản sắc, cho nên nó phát triền với toàn cầu hóa.Su-si của Nhật ngày nay toàn cầu hóa thực đơn khắp năm châu bốn biển. Mà đơn giản quá: chỉ chút cơm bọc rau câu. Thế giới nhà giàu càng chán mỡ càng chuộng su-si. Năm yếu điêrm đó, su-si tiến công trên thị trường chuộng thức ăn nhẹ: nó đùa với cái bao tử, hư hư thực thực, ăn vào như có như không.

Phở của ta bây giờ cũng thế, cũng toàn cầu hóa trong nhu cầu fastfood. Trái với su si, nó thực chất, làm một tô bự là giải quyết xong bữa trưa, mà mùi vi lại đậm đà, kích thích. Chưa nói đến chả giò mà tiếng quốc tế bây giờ là nem. Nem đi vào các nhà hàng không phải chỉ của người Việt, đi vào tận căn-tin của các trướng học. Nham nhảm, học trò thấy nem, chưa ăn đã nham nhảm chảy nước miếng.

Nhưng dù là nem hay phở, dù phở do bếp Tàu nấu hay dù nem đang lai giống với bánh tráng Thái Lan, cái đặc biệt, cái khác với Tàu, với Thái của Việt Nam, cái làm cho món ăn Việt Nam được ưa chuộng trên thế giới, cái làm cho con người Việt Nam muôn đời vẫn tự định nghĩa mình là Việt Nam bất chấp không gian, bất chấp luật quốc tịch, vẫn là cái đó, cái mùi thum thủm, cái vị mặn mặn, mà nếu thiếu nó cuộc đời nhạt nhẽo như thiếu tố quốc: cái chai nước mắm. Nước mắm là đại nguyên soái bách chiến bách thắng. Thực dân, đế quốc, bá quyền, Bắc thuộc, Tây thuộc...nó chẳng coi ra gì. Thì ra cái thứ gì Mcdonald!

Áo dài

Y phục là yếu tố then chốt thứ hai của bản sắc. Khuông không phải chỉ là áo Nhật mà là nướcNhật, sau là nước Ấn Độ. Hãy xem những người lãnh đạo Ấn Độ: có bao giờ họ rời bỏ quốc phục của họ đâu?

Và hãy xem ta: nào đâu quốc phục của ta? Mỗi dân tộc trên đất nước ta đều có y phục riêng, chỉ có dân tộc Kinh là mất quốc phục mà thôi. May mà còn có chiếc áo dài! áo dài tuy không phải là truyền thống lâu đời, chỉ là yphục cải cách từ những năm 1930 thôi, cũng là thời trang chế biến để thích nghi với thời đại mới. Nhưng nó thành công bao nhiêu, thân thương bao nhiêu, yêu kiều ban nhiêu, thích hợp bao nhiêu! Nó đi vào lòng dân tộc như thể nó đã được khai sinh từ thuở dân tộc còn nằm nôi. Và nó hãnh diện phất phới trên thế giới, thế giới thán phục nó. Ngày nay, thời trang tha hồ vẽ vời, thêm bớt, nhân lên nhiều kiểu mới, nhưng nó vẫn là nó, vẫn là nhan sắc vô địch. Cái gì hợp với dân tộc qua bao nhiêu thử thách, cái ấy là bản sắc, cái ấy không sợ ma nào ám, kẻ cướp nào lấy!

Hoa sen

Bởi vậy, câu hỏi được nêu ra ở đây để kết luận là: liệu yếu tố căn bản thứ ba mà ta vốn cho là nằm tận trong thâm sâu của bản sắc dân tộc, đóa hoa sen tinh khiết trong lịch sử, sen đó có nở được trên bùn, trên bao nhiêu rác rưới mà người ngoài và chính ta - chính ta trước tiên - không ngớt ném tràn lên nó từ bao lâu nay hay không? Câu hỏi đó không đặt riêng cho chúng ta. Bất cứ ai quan tâm đền trường tốn của dân tộc đều phải đặt ra.

Nhưng trường tồn hay không là tự chúng ta trước hết. Không ai giết chết được chúng ta ngoài chính chúng ta. Toàn cầu hóa ngày nay chẳng có gì mới hơn cửa bể trong ca dao: Đi qua cửa bể Thần Phù/ Khéo tu thì nổi vụng tu thì chìm.

Phép thiêng chi có một thôi từ ngàn xưa: là tu Là thân ý trong sạch. Để cống hiếnđạo đức cho dân tộc. Như vậy thì chẳng sợ ai.

Như chén nước mắm. Như chiếc áo dài. Muôn đời của dân tộc.