ChúngTa.com

>> Xem thêm:Con người của thực tiễn hay của truyền thông?

Việc ông giáo tố giác trường thi bát nháo ở Hà Tây đang ầm ĩ dư luận. Trọng ông có lòng dũng, song lo cho ông buột miệng nói thật mà có khi mất bạn, được thù. Noi theo ông, trò cũng như thầy nhiều nơi như chợt tỉnh giấc bàng quan; họ tập phẫn nộ với thói giả tạo, tập bi ai với hư danh đang nham nhở che đậy những khuyết tật trầm trọng của nền dạy học nước nhà.

Nhân vô học bất tri lí; ngày xưa người ta đi học trước hết để tu thân, tức để tập làm người. Biết làm người tức là biết ứng xử, cái kỹ năng ấy cần cho người chủ gia đình, lại càng cần cho người trông coi việc làng, việc nước. Song sau bao nhiêu cải cách, nay cái sự học phức tạp hơn nhiều lắm. Con cháu chúng ta vừa phải có kiến thức, vừa phải có ý thức, lại
còn phải học lấy kĩ năng mà kiếm việc làm. Vì muốn nhét vào đầu con trẻ vẫn còn ham chơi bấy nhiêu là hiểu biết, nên những chiếc ba-lô ngày càng nặng sách giáo khoa.

Thời buổi khó khăn, kém hiểu biết thì không thể tạo ra cơ hội, quốc gia nào mà chẳng lo cho sự học của con em mình. Tiểu học trở thành bắt buộc. Song từ bậc trung học tới tú tài, mỗi nước tổ chức một cách khác nhau nhằm huy động sáng kiến của cha mẹ học sinh kết hợp với định hướng của nhà nước và của thị trường lao động. Tùy sức lực, có trò học xong phổ thông đi tìm lấy thợ cả mà học nghề, có trò thi lấy tú tài để vào đại học. Một hệ thống đa dạng, từ công lập do nhà nước cung cấp kinh phí, trường tư do tư nhân góp vốn và quản trị, các trường cộng đồng và cho đến trường lớp của nhà thờ, thậm chí tự học, tự thi... phản ứng mau lẹ với biến đổi của nhu cầu xã hội. Hiệp hội nhà trường góp phần định chuẩn, dựa vào đó các tổ chức tư nhân cũng có thể tham gia đánh giá chất lượng học trò. Thời hiện đại, con em chúng ta có thể dễ dàng ngồi thi trước máy tính mà tự đo lường khả năng Anh ngữ hay giành giật lấy các học bổng đó thôi.

Từ tai họa thuộc địa, nền Tây học du nhập vào nước ta trước hết đáp ứng cho mục đích cai trị của thực dân, chứ không phải giáo dục khai sáng kiểu như Fukuyama đã khuyến cáo cho nước Nhật. Sau ngày độc lập, nhà nước mới cũng đào tạo con người mới phục vụ cho các chức năng quản lí xã hội. Đã có một thời gian dài, chỉ có công việc trong cơ quan nhà nước mới cần đến bằng cấp. Thói quen trọng bằng cấp làm cho việc học cốt để lấy bằng; tấm bằng trở thành văn chỉ ghi nhận chữ nghĩa, vừa là chiếc vé vào nơi có thể tìm thấy việc làm.

Cho đến một ngày thị trường đủ mạnh, quyền lực ấy sẽ tác động đến triết lí của nền giáo dục Việt Nam. Kinh tế tư nhân với chế độ đãi ngộ thỏa đáng và cơ may thăng tiến minh bạch sẽ thu hút những người biết làm việc. Muốn có việc khi ấy người ta phải học thật, muốn học thật người ta phải tìm đến những thầy dạy thật. Tương tự như vậy, dân quyền gia tăng và thị trường phát triển đòi hỏi một nền hành chính phục vụ của những quan viên nhà nước năng động, có khả năng phản ứng mạnh mẽ. Những công chức và công lại kiểu đó cũng phải là những người học thật.

Có ở xứ sở nào trên thế giới này hàng năm có một triệu rưỡi em nhỏ ghi danh tiểu học thì cũng có gần một triệu được cấp bằng tú tài. Thiếu vắng các trường dạy nghề, thiếu thợ cả nâng đỡ các thế hệ đàn em đã dồn đẩy một lượng lớn học sinh đến cổng các trường đại học. Thiếu các trường tư nhân đủ mạnh, hệ thống trường công tiếp tục đo lường việc dạy và học và chất lượng giáo viên bằng những công thức cũ. Cũng vì nhiều lẽ ấy mà mùa thi năm nào chẳng trắng xóa "phao".

Ông giáo ở Hà Tây khám phá ra cái bí mật vốn đã là chuyện cơm bữa với những người làm nghề coi thi. Ông đã thực thi đúng nghĩa vụ của một người làm thầy. Chỉ kinh ngạc rằng khi một người như ông buột miệng nói ra một phần sự thật và làm đúng một phần bổn phận người thầy, cái việc tưởng như tất nhiên ấy bỗng chốc trở thành tiêu điểm của dư luận xã hội. Và hình như chúng ta khác ông nhiều lắm.