ChúngTa.com

"Bên cạnh việc giao nhiệm vụ cho Bộ Giáo dục và Đào tạo, Chính phủ khuyến khích một số kênh khác (đặc biệt là các viện, trường, các cơ quan thông tin đại chúng, các nhóm chuyên gia ...) nghiên cứu, đánh giá tình hình, đề xuất chủ trương một cách độc lập và sẽ tổ chức thảo luận dân chủ, nghiêm túc để tập họp trí tuệ của các chuyên gia trong và ngoài ngành giàu kinh nghiệm và tri thức về giáo dục- đào tạo, côngbố để thu thập ý kiến rộng rãi của nhân dân. Trên cơ sớ đó, rút rakết luận xác đáng về đánh giá tình hình, xácđịnh nhữngvấn đề cấp bách và có thể giải quyết sớm bằng nhữngbiện pháp mạnh mẽ, dứt khoát, tạo đà và mở hướng cho việcgiải quyết những vấn đềcơ bản theo tinh thần đổi mới, đạt được sự đồng thuận trong ngành giáo dục, trong các ngành, các cấp và trong xã hội để nâng cao ý chí và nỗ lực phấn đấu bền bỉ làm cho giáo dục- đào tạo thật sự là quốc sách hàng đầu trong sự nghiệp công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước."

(Báo cáo của Chính phủ tại kỳ họp thứ 5 Quốc hội khoá XI)

Một "kênh" như vậy đã có từ nhiều tháng nay, đấy là một xê-mi-na độc lập về cải cách giáo dục, do giáo sư Hoàng Tụy đề xướng và chủ trì, được sự hưởng ứng của nhiều nhà khoa học và văn hoá trong và ngoài nước dự kiến kết thúc vào cuối tháng 5/2004, với một kiến nghị gửi Đảng và Nhà nước nhằm vào các nội dung: Đánh giá thực trạng giáo dục, nêu những vấn đề lớn hiện nay của giáo dục cần giải quyết và đề xuất các phương hướng chính chấn hưng cải cách giáo dục...Các cuộc thảo luận trong xê-mi-na đã diễn ra sôi nổi nhiều tháng qua.

Trước hết là chung quanh vấn đề đánh giá như thế nào về thực trạng giáo dục ở nước ta hiện nay. Đánh giá tức là so sánh, vậy so sánh với cái gì? Những người tham gia thảo luận đều nhất trí: hoàn toàn không thể so sánh với quá khứ đầy khó khăn, với thời bao cấp hay mấy năm đầu đổi mới để bằng lòng "dẫu sao ta cũng có tiến lên", so sánh như vậy chẳng có nghĩa gì cả, chẳng để làm gì cả, dễ "cảm động" đấy, nhưng chỉ là liều thuốc an thần tự an ủi, thoả mãn. (Thực ra ngay cả so sánh với quá khứ của chính nó, thì nhiều mặt của giáo dục cũng sa sút đáng báo động, chẳng hạn về sự trong sáng của môi trường giáo dục). Vấn đề đặt ra nghiêm túc là đang sống trong thời đại hội nhập, nhất thiết phải hội nhập thì mới sống còn được (ngày trước chủ tịch Hồ Chí Minh gọi là "sánh vai cùng bè bạn năm châu), muốn hội nhập cùng thế giới thì phải công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước, và trong sự nghiệp to lớn đó giáo dục là quốc sách hàng đầu. Vậy nhất thiết phải mở rộng tầm mắt để so sánh với thế giới, trước hết là với khu vực. Như vậy cũng chính là so sánh với yêu cầu phát triển của đất nước ngày nay.

Với những tiêu chí đó làm chuẩn, rõ ràng giáo dục ViệtNam đang tụt hậu khá xa và ngày càng xa so với các nước trên thế giới và ngay cả trong khu vực.Đấy là một tình hình tuyệt đối không thể chấp nhận, hoàn toàn không tương xứng với tiềm năng của dân tộc, cả về tinh thần, trí tuệ, vật chất cũng như vận hội.

Cả ba phương diện chủ yếu của giáo dục: dân trí, nhân lực và nhân tài đều xuống cấp nghiêm trọng.

Dân trí thấp,biểu hiện trong lối sống và suy nghĩ tập quán, tác phong, tư tưởng, ý thức Đạo đức bị xói mòn đến mức báo động, thói giandối, thiếu trung thực phổ biến,tác độngnặng nề đến mọi mặt đời sống xã hội.

Nhân lực không đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế.Kiến thức yếu, khả năng thực hành kém, ít khả năng xoay xở, trí tưởng tượng không nhát triển, thiếu năng lực sáng tạo, tứcnhững đặc trưng của chất lượng lao động đều thấp,khiến sức cạnh tranh kém.

Nhân tài không quá thiếu nhưng phát hiện và bồi dưỡng kém, thiếu cơ hội và điều kiện phát triển.Chất xám bị lãng phí nghiêm trọng dưới nhiều hình thức.

Đã có nhiều nghị quyết, nhiều biện pháp, tiêu tốn không ít ngân quỹ để vực chất lượng giáo dục lên trong nhiều năm qua, song không tạo được chuyển biến đáng kể, trái lại thực trạng ngày càng sa sút, rối ren. Điều đó chứng tỏ nguyên nhân thực sự khiến giáo dục trì trệ, tụt hậu đã không được nhìn nhận một cách đúng đắn, mọi sửa chữa do đó chỉ có thể chắp vá, không cơ bản. Quả thực đã có những sai lầm từ gốc, có tính chất hệ thống, sai lầm thiết kế trong toàn bộ nền giáo dục chúng ta,chứ không phải chỉ là sai lầmcục bộ, về điều hành quản lý (tuy phần trách nhiệm của bộ máy quản lý không nhỏ). Vấn đề hiện nay không phải là chạy chữa chắp vá, mà phải xây dựng lại nền giáo dục chúng ta từ gốc.Và con đường thoát ra duy nhất là phải hiện đại hoá nền giáo dục phù hợp với xu thế chung của thế giới.

Xê-mi-na tập trung nêu bật 10 vấn đề lớn của giáo dục hiện nay:

1-Xây dựng lại nền giáo dục từ gốc trước hết là phải thay đổi tư duy giáo dục(có người gọi là "quan điểm", "đường lối", hay "triết lý" giáo dục), xác định lại quan niệm cơ bản về mục tiêu của nền giáo dục. Cái gốc chi phối tất cả các khâu của nền giáo dục lâu nay chính là ở chỗ trong thực tế chúng ta đã đi theo một đường hướng giáo dục không đúng đắn, một quan niệm giáo dục nhằm tạo ra những mẫu người ngoan ngoãn chấp hành, quen được dắt dẫn, được bao cấp cả về tư tưởng và hành động, về thực chất là thực hiện một kiểu giáo dục giáo điều và nhồi sọ, trong khi thời đại và sự phát triển của đất nước đòi hỏi một nền giáo đục tự do, nhằm đào tạo nên những con người tự do, dám và biết độc lập suy nghĩ và tự chịu trách nhiệm, có những phẩm chất cơ bản của con người Việt Nam hiện đại trong một thế giớihiện đại: có cá tính nhưng bao dung, biết giao tiếp và hợp tác, có tư duy cởi mớ với cái mới, thích dấn thân,sẵn sàng chấp nhận mạo hiểmvì mục đích lớn, trung thực và có đầu óc sáng tạo.

Những người tham gia xê-mi-na đặc biệt nhấn mạnh: Đây là một vấn đề rất lớn; triết lý giáo dục đương nhiên nằm trong triết lý chung của dân tộc, trước hết là triết lý sống của xã hội. Chính vì vậy mà những vấn đề sâu xa nhất của giáo dục hiện nay không thể chỉ là vấn đề riêng của ngành giáo dục; nó là con đẻ tất yếu của một quan niệm xã hội vả một tình trạng xã hội bao trùm. Song cũng chính ở đây giáo dục cần nhận rõ vai trò quyết định của mình đối với xã hội, với tiền đồ của dân tộc: chính nó phải góp phần quyết định làm thay đổi triết lý đó cho xã hội, bằng việc tạo ra những thế hệ con người mới, với triết lý sống đúng đắn, tân tiến. "Giáo dục là quốc sách hàng đầu" cần được hiểu như vậy.

Nếu đường lối giáo dục chung và ngành giáo dục không xác định được quan niệm cơ bản đó làm mục tiêu thì mọi sửa chữa, cải cách của nó không thể có hiệu quả, càng sửa càng sai, càng rối, không góp phần quan trọng cải biến được tình trạng xã hội mà thậm chí còn gặp thêm vào sự xuống cấp chung, như đã diễn ra lâu nay.

2. Trên cơ sở xác định quan niệm bao quát đó, phải xem xét lại và thay đổi toàn bộ quá trình giáo dục, từ nội dung chương trình đến phương pháp dạy và học ở từng cấp học.Nội dung và phương pháp dạy và học phải được thay đổi một cách cơ bản: giáo dục không chỉ có mục đích đem lại cho người học nhiều tri thức, mặc dầu tri thức là quan trọng, nhất là trong thời đại cách mạng khoa học công nghệ, mà còn quan trọng hơn nhiều là phải nhằm tạo cho người học ý thức và thói quen suy nghĩ độc lập, tự nghiên cứu khám phá sáng tạo, tự phát hiện và giải quyết vấn đề, dám và biết tự mình đi tìm tri thức, đi tìm chân lý, tự tin ở tri thức và chân lý do tự mình khám phá ra, và khi ra đời biết và dám sống theo những điều tự mình khám phá và tin tưởng. Đương nhiên điều này cần được được đặc biệt coi trọng ở cấp Đại học, song cũng hết sức quan trọng ngay từ cấp thấp nhất, con người ngay từ nhỏ đã cần được trang bị ý thức về quyền được sống và suy nghĩ độc lập. Đấy mới chính là con người mới mà xã hội chờ đợi ở nền giáo dục của chúng ta.

3 .Giáo dục phải thực hiện cho kỳ được quyền bình đẳng về cơ hội học tập và cơ hội thành đạt trong họcvấn đối với mọi thành viên của xã hội. Đây không chỉ là nguyên tắc đạo đức của xã hội chúng ta, mà còn là điều kiện tối cần thiết để phát triển xã hội. Một chế độ học tập buộc phải đi học thêm rất nhiều ngoài giờ, phải đóng góp vô số khoản tốn kém ngoài học phí, liên tục thay sách giáo khoa, lại thi cừ nặng nề tốn kém như hiện nay thực tê là một chế độ bất bình đẳng, thực sự đã gạt ra ngoài nhà trường cả một lớp trẻ thiếu may mắn vì trót sinh ra trong những gia đình nghèo hoặc ở vùng sâu, vùng xa, không sống trong thành phố.

4. Cuộc sống hiện đại vô cùng đa dạng và phong phú, đó không chỉ là khả năng mới mẻ thời đại đem lại cho con người, mà còn là điều kiện thiết yếu của sự phát triển trong xã hội ngày nay. Vì vậy nền giáo dục phải được tổ chức phóng khoáng, không hạn chế hay kìm hãm mà trái lại tôn trọng sự phát triển tối đa của cá tính,không gò bó mọi người trong một kiểu đào tạo như nhau, mở ra nhiều con đường, nhiều hướng, nhiều cơ hội lựa chọn cho từng người phát triển tài năng, đồng thời cho phép họ dễ dàng chuyển sang con đường khác khi thấy lựa chọn của mình chưa đứng. Vấn đề phân ban ở trung học phổ thông phải được giải quyết trên tinh thần này, và cũng trên tinh thần đó cần giải quyết thích đáng việc liên thông giữa các cấp học và các loại trường khác nhau.

5. Công cuộc công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước đòi hỏi lao động ngày càng phải có trình độ cao, đồng thời cuộc sống hiện đại cũng đòi hỏi con người có học thức cao mới hưởng thụ được đầy đủ những thành tựu của xã hội vốn là quyền lợi của mỗi người, cho nên xu thế tất yếulà phải tiến tới mở cửa Đại học cho số đông, rồi cho đại bộ phận dân chúng.Giáo dục Đại học cần được quan niệm và tổ chức lại, theo tinh thần rất uyển chuyển và đa dạng.

6. Trong thời đại ngày nay, hơn bao giờ hết, sự hưng thịnh của các quốc gia một phần rất quan trọng, thậm chí quyết định, là bới có nhiều tài năng xuất chúng được nâng niu, nuôi dưỡng và được tạo điều kiện phát triển đến tột độ. Vì vậy, nền giáo dục vừa phải công bằng, vừa lại phải chống khuynh hướng bình quân chủ nghĩa và trung bình chủ nghĩa, vốn là nhược điểm thường thấy ở các nước nghèo. Hệ thống giáo dục, đặc biệt ở Đại học, phải có những biện pháp hữu hiệu để đào tạo nhiều ngườitài, xã hội phải được tổ chức để tài năng không sớm tàn lụi mà được khuyến khích phát triển ngày càng cao.Trong thực tế, công bằng dân chủ trong giáo dục không những không mâu thuẫn với việc chú trọng tài năng, mà còn là cơ sở để đào tạo nhiều nhân tài cho đất nước.

7. Trong thời đại ngày nay, kho tàng tri thức của nhân loại được nhân lên hàng ngày với một gia tốc chóng mặt, không ai có thể thoả mãn dừng lại với tri thức đã có, mà phải họcthường xuyên, học suốt đời, cho nên giáo dục thường xuyên(ngoài học đường) phải không ngừng mở rộng cả về phạm vi, quy mô, hình thức, đối tượng và sử dụng những phương tiện tiên tiến nhất.

Để thực sự có một xã hội học tập theo đúng quan niệm đó thì ngay từ trong nhà trường phổ thông, nội dung và phương pháp dạy nhất thiết phải từ bỏ lối kinh kệ cố nhồi nhét cho thật nhiều kiến thức, mà chủ yếu phải trang bị được cho người học lòng say mê học tập, trí tò mò, hamhiểu biết vô tận, khả năng và phương pháp tựhọc, tự học suốt đời,coi tự học là cách sống, lẽ sống.

8. Đặc điểm quan trọng của giáo dục hiện đại là sử dụng rộng rãi Internet, công nghệ thông tin trong mọi khâu giáo dục, từ nội dung đến phương pháp, tổ chức. Đặc biệt cần biết tận dụng khả năng công nghệ thôngtin, phát triển mạnh giao dục từ xa đểgiải quyết nhu câu học tập ngày càng cao, càng đa dạng và phổ biến của nhân dân.

9. Để thực thi được những nguyên tắc trên, cần cải tổ toàn bộ hệ thống giáo dục.Đối với Đại học, về cơ bản nên đi đến tương đồng với mô hình của các nước tiên tiến phương Tây, mà nói chung thế giới ngày nay đều hướng theo. Về giáo dục phổ thông, cần nghiên cứu mô hình của hệ thống thực nghiệm giáo dục đã có thực tế ở nhiều vùng trong nước nhiều chục năm nay, có sự đánh giá khách quan, nên chấp nhận và thực hiện chính thức trong cả nước nếu thấy đáp ứng các yêu cầu nêu trên.

10. Cuối cùng, muốn cải cách đương nhiên phải cải tổ bộ máy quản lý giáo dục, theo hướng phi tập trung hoá,các cơ sở giáo dục, nhất là các Đại học, cần được trao quyền tự chủ rộng rãi, về nội dưng chương trình, về tồ chức, kế hoạch giảng dạy, nghiên cứu khoa học và các hoạt động khác. Quản lý giáo dục cũng tức là quản lý các hoạt động làm nền tảng phát triền trí tuệ, phát triển năng lực sáng tạo của xã hội cho nên càng cần thiết phải hiểu biết những đặc điểm của loại hoạt động này đề quản lý một cách thật sự thông minh, phát huy được. trí tuệ của cả cộng đồng.

Cải cách giáo dục là việc lớn, đương nhiên cần có thời gian nghiên cứu toàn diện và chuẩn bị kỹ lưỡng trước khi thực hiện. Trong khi đó có những việc cấp bách cần và có thể làm ngay trong thời gian vài ba năm tới, cũng là tạo cơ sở và mở đường chuyển sang cải cách.

Trước hết là chung quanh vấn đề thi cử và đánh giá.Thi cử vô cùng nặng nề thực sự là một ung nhọt của giáo dục nhiều năm nay, làm nhức nhối xã hội. Nhiêu người tham gia xê -mi-na đề nghị thay thế kiểu thi cử nặng nề, hình thức, căng thẳng, tốn kém mà lại không thực chất, rất nhiều tiêu cực hiện nay bằng một hệ thống đánh giá trong suốt quá trình học, vừa nhẹ nhàng dân chủ, vừa toàn diện và hiệu quả hơn nhiều, như nhiều nước trên thế giới đã làm từ rất lâu.

Thay thế thi cử bằng hệ thống đánh giá sẽ tác động trực tiếp làm chuyển động một số khâu rất quan trọng khác: khâu người thầy và khâu phương pháp dạy và học. Người thầy sẽ là người theo tài, dìu dắt, thường xuyên đánh giá người học trong suốt con đường dài người học tự mình đi tìm tri thức, tự hoàn thiện trí tuệ và nhân cách. Đây sẽ có thể không chỉ là một cách làm cụ thể mà là thể hiện cụ thể một sự thay đổi cơ bản về quan niệm giáo dục, tạo nên một môi trường giáo dục mới, trong sáng, thật sự lành mạnh, tốtđẹp.

Xoá bỏ được thi cử nặng nề cũng sẽ là một điều kiện quyết định để xoá bỏ nạn dạy thêm học thêmphản giáo dục vô cùng tệ hại kéo dài nhiều năm nay.

Một việc cấp bách khác đối với bậc phố thông là chỉnh đốn việc biên soạn, xuất bản và sử dụng sách giáo khoa.

Đối với bậc Đại học, ngoài vấn đề thi cử và đánh giá, còn có một số việc cần và có thể chấn chỉnh ngay:

• Chấn chỉnh việc đào tạo thạc sĩ, tiến sĩ;
• Chấn chỉnh công tác chức danh giáo sư, phó giáo sư, xoá bỏ tình trạng giảng viên Đại học dạy quá nhiều giờ; Cải tổ việc đào tạo giáo viên;
• Tập trung xây dựng một hoặc hai Đại học thật hiện đại theo hướng tiên tiến đã nêu trên, sánh được với che Đại học hàng đầu trong khu vực.

Xê -mi-na độc lập và tự nguyện về cải cách giáo dục là tiếng nói tâm huyết của một số trí thức đối với một lĩnh vực có ý nghĩa sống còn của sự phát triển đất nước. Những tiếng nói chân thành và đầy trách nhiệm như vậy cần được lắng nghe và nghiên cứu nghiêm túc, để đi đến cùng nhau xây dựng lại một nền giáo dục tiên tiến và lành mạnh, tương xứng với dân tộc trong thời đại mới.