Bàn về Đạo - Lý - Tính

05:28 CH @ Thứ Tư - 31 Tháng Năm, 2006

Cũng như các trường phái triết học cổ điển khác của phương Tây, hễ có lập luận triết lý tất yếu phải có quan niệm về các nguyên lý và nguyên nhân của sự sinh hóa trong vũ trụ, nội dung triết học của Nho giáo cũng có xuất phát điểm lấy cái Lý làm gốc với quan niệm: Thiên địa vạn vật nhấtthể và cho rằng của mọi quy trình sinh hóa trong vũ trụ đều dựa vào đó cả. Cũng theo trí tưởng tượng của người xưa, thì vũ trụ khởi thủy là một khối hỗn mang mờ mịt rối loạn. Trong quá trình vận động sẽ có một cái lý vô hình, rất huyền diệu và mạnh mẽ gọi là Thái cực, nhưng nó cụ thể như thế nào thì không ai tưởng tượng ra nổi, người ta chỉ có thể căn cứ vào sự biến hóa của vạn vật mà đoán biết qua cái độngtĩnh, hay còn gọi là dươngâm của lý. Dương lên đến cực độ thì biên ra âm, âm lên đến cực độ cũng biến thành dương và hai thể ấy cứ gắn liền với nhau, tác động, chi phối, điều hòa, thay đổi, phát triển để sinh ra trời đất thiên nhiên và vạn vật Kinh - Dịch nhận định rằng: Đạo Dịchcó Thái cực Thái cực sinh ra lưỡng nghi, Lưỡng nghisinh ratứ tượng, Tứ tượng sinh ra bát quái.Tuy đã hình thành khái niệm Thái cực nhưng vì nó cao siêu kỳ diệu quá không thểbiết hết được. Nho giáo đành lấy nó làm tôn chỉ triết lý của dịch học, sau đó tùy theo từng phạm trù nhỏ mà áp dụng vào, phân tích trong đối tượng hẹp để người học để hiểu hơn.

Thái cực là lý nhưng trong vạn vật mỗi vật đều có Thái cực riêng và tồn tại trong một Thái cực chung không thể tách rời tuy có sự khác biệt về chất giữa các vật trong tự nhiên. Khái niệm Thái cực gặp bậc thánh hiền hiểu biết uyên thâm sẽ như hòn ngọc giữa bể nước trong, còn vào tay kẻ ngu muội thì nó tối mờ đi như hòn đá giữa ao nước đục. Cụ thể hơn nữa, có thể hiểu Thái cực trong con người ta chính là cái tínhbản nhiên của mình. Tính ấy hoang sơ nguyên gốc thì ai cũng như ai: Nhân chisơ, tínhbản thiện,nhưng sau dần phát triển tạo thành tính khí chất,loại tính này tùy theo khí bẩm sinh thanh - trọc hậu - bạc mà khác nhau. Ví như theo thuyết ngũ hành chi phối thì người có chất kim khí sẽ khắc người có chất mộc khí, người hỏa khí sẽ bị người thuỷ khí át đi... chỉ có bậc thánh hiền cao minh mới có thể dung nạp, điều hoà cả 5 tính chất ấy. Ngoài ra, tính khí chất không chỉ có thanh trọc khác nhau, mà còn thuần chất hay không nữa. Ví như có người thông minh chuyện gì cũng hiểu cả là nhờ thanh khí, nhưng đến việc làm thì không trọn vẹn vì khí không thuần. Lại có người cẩn thận đáng tin nhờ có khí thuần, nhưng động đến việc đều không hoàn thành do khí không thanh. Qua đó, quan niệm thanh hay trọc, thuần hay không thuần là do thiên chất bẩm sinh, nhưng người ta có thể tự rèn giũa bản thân mà thay đổi kiềm chế tính bản năng phần nào, kết quả này cũng phụ thuộc vào công sức, thời gian tu dưỡng nữa. Dẫu sao, tính bản nhiên và tính khí chất tuy khác nhau nhưng liên quan mật thiết, không thể thiếu nhau được, bởi một tính thuộc về tinh thần,một tính thuộc về vật chấtcần phải dựa vào nhau cùng tồn tại và phát triển giống như hình ảnh một chiếc gáo đựng nước: không có gáo thì không thể múc nước, nhưng có gáo mà không có nước thì gáo trở thành vô dụng. Vì vậy đã cólý là có khívà ngược lại đã có khí là phải có lý.

Lý thuyết của Khổng giáo cho rằng, tính nết con người ta do trời phú, nên phải căn cứ vào phần thiên tính ấy để sửa đạo và lập giáo. Cái gọi là đạochỉ là theo thiên lý, tức là hợp với bản tính con người ta, vậy đạocốt để sửa cái tính con người ta sao cho hợp thiên lý.Khổng Tử nói rằng: Đạo khôngxa cái bảntính của người ta, nếutheo đạo để cho xa cái bảntính của người ta thì không phải là đạo.Đạo liên quan mật thiết với bản tính con người nhưng lại khoác bề ngoài cái vẻ huyền ảo vô hạn vì người dẫu tài tríđến mấy cũng không thể biết và hiểu hết, nhưng đạo lại rất phổ thông vì người bình thường nhất cũng vẫn có thể tin và theo đạođược. Thếmới đúng bản chất đạorất giản dị mà thật cao xa khoáng đạt, bao trùm cả vũ trụ, bên ngoài thì không có gì lớn hơn và bên trong thì không có gì nhỏ hơn được.

Khổng Tử rất tin tưởng vào tính chân - thiện - mỹ của đạovà nghiệm ra rằng trong đạo có sự vui thú vô cùng, hễ ai đã nghe hiểu một lần rồi thì dẫu chết cũng không uổng một đời, điều quan trọng nhất là đã theo đạo thì phải thành thật để con người có thể mở rộng đạochứ đạo không có khả năng mở rộng người. Cũng vì quan điểm vươn tới sự lý tưởng, nên Khổng giáo không công nhận điều gì là bất biến và cũng không bảo thủ trong bốn điều: không có ý riêng tư, không phỏng đoán chắc chắn trước, không cố chấp, không vì bản thân mình. Cách xử sự của Khổng Tử cũng cương nhu đều được lúc kinh, lúc quyền, luôn trung hòa và hợp lý chứ không chấp nhất, vì không thế sẽ chỉ biết được, một điều mà bỏ mất trăm điều ông tóm tắt bản chất của đạo vào mấy chữ: vô khả, vô bất khả.Tinh thần câu chữ này tuy có thể phân tích và hiểu được, nhưng làm theo thì khó vô cùng, phải người nào có trí tuệ mẫn tiệp, trực giác nhạy bén mới đưa ra nhận định đúng. Có lẽ câu bàn luận của Mạnh Tử sâu sắc nhất:

Có khi nênlấy, có khi khôngnên lấy, khi không nên lấymà lấy làhại cái Liêm;
Có khi nêncho, có khi khôngnên cho, khi không nên chomà cho là hại cái Huệ (ơn);
Có khi nên chếtcó khi không nên chết, khi không nên chếtmà chết là hại cái Dũng.

Nguồn:
LinkedInPinterestCập nhật lúc:

Nội dung liên quan

  • Ảnh hưởng của Phật giáo với con người Việt Nam

    29/05/2018Từ khi du nhập Việt Nam đến nay, Phật giáo đã tồn tại và gắn liền với lịch sử dân tộc, nó ngấm sâu vào tư duy và trở thành một bộ phận văn hoá, nếp sống của người Việt. Vậy nó ảnh hưởng đến con người Việt Nam như thế nào?
  • Bên tình bên lý, bên nào nặng hơn?

    13/01/2018Phạm Vũ Lửa HạTình huống mâu thuẫn Lý-Tình được hai nhà xã hội học Mỹ Samuel Stouffer và J. Toby đặt ra năm 1951 để nêu một thế khó xử thường gặp: tuân thủ luật lệ chung hay tôn trọng quan hệ tình cảm riêng.
  • Tại Minh Minh Đức

    16/07/2015Thuỷ ThiênNhiều vấn đề bức xúc, nhiều chuyện vướng mắc, nhiều lệch lạc... Đó là những gì có thể thấy qua các phương tiện thông tin đại chúng. Chung quy lại là chuyện quản lý. Quản lý kém hay không biết quản lý? Nguyên nhân ở đâu? Tại không biết quản lý, tại không có kiến thức, hay tại không có ý thức?
  • Nghiên cứu nho giáo Việt Nam trong bối cảnh khu vực và thời đại

    29/09/2013Phó GS Phan Văn CácNho gia vốn quy giá trị nhân sinh thành giá trị xã hội, cho rằng con người phải có trách nhiệm nhất định đối với gia đình, xã hội, đất nước và cả thế giới: đó là lí tưởng cuộc đời và lẽ sống của mỗi người...
  • Những vấn đề con người và tu dưỡng trong Phật giáo

    12/05/2006Đạo Phật không thừa nhận quan điểm thần quyền của kinh Veda, không quy phục sự bất bình đẳng tôn giáo trong đạo Balamôn. Thời đó, đạo Phật xuất hiện như một hệ tư tưởng tiến bộ, vô thần, bảo vệ quyền bình đẳng của con người trong xã hội đẳng cấp tôn giáo...
  • Chào Bill Gates!

    22/04/2006Thanh ThảoNếu tôi là người nghèo nhất hành tinh thì câu chào của tôi với Bill Gates - người giàu nhất hành tinh - sẽ thế nào nhỉ ? Đơn giản: chào Bill Gates! Còn nếu tôi chỉ là một nhà thơ, có thể giàu và có thể nghèo tùy lúc, đúng như sự dao động hằng năm của tài sản Bill Gates, thì câu chào sẽ thế nào? Đơn giản hơn: Chào Bill!
  • Đạo Khổng còn hợp với thời nay không?

    26/11/2005Nguyễn Văn NghệGần đây, trong mối giao lưu và hội nhập ngày càng được đẩy mạnh với các nước trong khu vực, nhiều học giả đã quay trở lại với việc đánh giá vai trò của Nho giáo trong xã hội Việt Nam thời hiện đại. Bài viết sau giúp bạn đọc tổng hợp một số ý kiến của các học giả nước ngoài, và quan diểm của một số nhà nghiên cứu Việt Nam...
  • Xung đột giữa lý trí và tình cảm

    24/08/2005Cảm xúc, như từ ngữ cho thấy, làm lay động chúng ta. Sợ hãi, giận dữ, yêu thương, và vui vẻ gây xáo trộn chúng ta từ bên trong và thường khiến chúng ta hành động hướng ra bên ngoài. Sự mãnh liệt, kích thích, và xung lực dẫn tới hành động này tương phản sâu sắc với sự vô tư, cân bằng, và điềm tĩnh gắn với lý trí. Các tác gia vĩ đại trong truyền thống của chúng ta bàn về sự tương phản này và đề xuất những lý thuyết khác nhau về các vai trò đích xác của lý trí và tình cảm trong đời sống con người. ...
  • Quan điểm maxit về mối quan hệ Đạo đức - Chính trị - Pháp quyền

    07/07/2005Đỗ Hữu Nhân (Trường Chính trị Nguyễn Văn Linh - Hưng Yên)Việc nghiên cứu đạo đức, dù từ bất kỳ phương tiện nào, cũng đều phải trả lời câu hỏi: Cái gì quy định nội dung cơ bản của đạo đức? Và với tư cách một hình thái ý thức xã hội, đạo đức phản ánh lĩnh vực nào của tồn tại xã hội? Về điều này, C. Mác và Ph. Ăng-ghen cho rằng, tìm hiểu hiện tượng đạo đức không thể chỉ dừng lại ở chỗ giải thích nội dung khái niệm của nó, mà còn phải đi sâu, tìm hiểu nguồn gốc xã hội, đặc điểm kinh tế, cơ sở giai cấp, nghĩa là tìm hiểu tồn tại xã hộiđẻ ra hiện tượng đạo đức ấy.
  • xem toàn bộ