ChungTa.com

Theo Hán Việt từ điển, học giả ĐàoDuy Anh giải thích “duy tân”: điều gì cũng sửa lại mới (réformer). Sau này, nhà Hán – Nôm học Phan Văn Các bằng phương pháp thu thập các từ tố và từ ngữ HánViệt trong tiếng Việt hiện đại đã biên soạn cuốn từ điển Từ điển từ Hán Việt đãgiải thích “duy tân”: cải lương theo cái mới (động từ).

GS Phan Ngọc không giải thích như vậy, ông viết rằng: “các nhà Nho hay lấy hai chữ “Duy tân” trong “Đại học” để giải thích rằng Khổng tử chủ trương đổi mới. Nhưng đọc toàn bộ “Luận ngữ” không bao giờ thấy Khổng tử tin vào thế hệ mới màchỉ thấy ông lo thế hệ này sẽ phá vỡ mất cái đẹp từ xưa để lại [….].

Chỉ đến thế kỷ XVIII trước sự xuất hiện của nền tái sản xuất mở rộng, các nhà tư tưởng mới nói đến tiến bộ khôngngừng, nhưng ngay trong giai đoạn này, J.J. Rousseau, một nhà tư tưởng lỗi lạc đương thời vẫn còn chủ trương xã hội (hiện đại) làm hư hỏng con người, conngười phải quay trở về thời đại xưa. “Tân” trong “Duy tân” có nghĩa là “cái đầu tiên”, không có nghĩa là “mới” điều mà ta thấy trong “tân nguyệt” là “trăng non”, “tân niên” là “đầu năm”, “tân nương” chỉ cô gái “nguyên xi”^*.Và cũng theo GS Phan Ngọc, do nhu cầu đổi mới có thực trong lòng mọi người, nên khi tiếp xúc với Châu Âu, các học giả cách mạng hiểu “duy tân” mang ý nghĩa là“đổi mới”, điều mà Khổng tử không hề nghĩ đến.

Nói đến các cuộc “duy tân” ở nước tađầu thế kỷ XX, cho đến nay vẫn còn nhiều người lẫn lộn các khái niệm: Phong trào Duy tân, Duy tân hội (Hội Duy tân) và Khởi nghĩa Duy Tân, kể cảcác bậc trí thức, các nhà nghiên cứu. Xin được nêu ví dụ: trên tạp chí NghiênCứu Văn Học, số 11 năm 2008, GS Phong Lê có viết: “… chí sĩ trong phong tràoDuy tân và Đông Kinh nghĩa thục như Phan Bội Châu (1867 – 1940), Phan Chu Trinh(1872 – 1926), Lương Văn Can (1854 – 1927)…, những người tuy vẫn gốc gác và cốtcách nhà Nho nhưng lại có sứ mệnh kết thúc lịch sử và lịch sử văn học trung đạivà mở đầu thời kỳ hiện đại”. Viết như vậy vô hình trung làm cho người đọcngộ nhận 3 chí sĩ trên cùng trong một tổ chức chính trị, cùng một phong trào,cùng mục đích và chủ trương cứu nước giống nhau. Thực ra, các cụ đều là nhữngtrí thức hết lòng vì nước, vì dân nhưng mục đích và con đường cứu nước của cáccụ hoàn toàn không giống nhau. Góp phần nói rõ các khái niệm trên đây, ngườiviết bài này xin được nêu lại:

- Phong trào Duy tân: do bộ ba Phan Châu Trinh, Huỳnh Thúc Kháng và Trần Quý Cáp khởi xướng ở Quảng Nam vàlàm cuộc Nam du vận động theo khẩu hiệu: “khai dân trí, chấn dân khí, hậu dân sinh” và chủ trương xu hướng bất bạo động.

- Hội Duy tân (Duy tân hội):Phan Bội Châu cùng với Nguyễn Thành (Tiểu La, Nguyễn Hàm), Đỗ Đăng Tuyển, Tăng Bạt Hổ, Đặng Thái Thân, Đặng Tử Kính… thành lập cũng tại Quảng Nam và tôn CườngĐể làm Hội chủ với chủ trương: “cốt sao khôi phục Việt Nam độc lập”, ý tưởng vềchế độ quân chủ lập hiến theo xu hướng vũ trang bạo động và xuất dương sang Nhật cầu viện, sau đó gọi là phong trào Đông Du.

- Khởi nghĩa Duy Tân: sau khi phong trào Đông Du tan rã do Chính phủ Nhật trục xuất các du học sinh, Phan Bội Châu về Trung Quốc tập hợp lực lượng cách mạng để thành lập Việt Nam Quang phục hội. VNQPH đã lãnh đạo nhiều cuộc khởi nghĩa mà tiêu biểu hơn cả là cuộc Khởi nghĩa Duy Tân do Trần Cao Vân, Thái Phiên, Lê Đình Dương, Lê Ngung trên danh nghĩa Vua Duy Tân và chính vị vua yêu nước này cũng tham gia.

- Đông Kinh nghĩa thục: làtrường học kiểu mới do Lương Văn Can làm hiệu trưởng, đồng thời là tên củaphong trào yêu nước ở Hà Nội và các tỉnh miền Bắc được những nhà cách mạng từ các phong trào Duy tân và phong trào Đông Du ủng hộ và tham gia.

Ngoài ý nghĩa về mặt từ ngữ, hiểu được các cụm từ đã nêu sẽ góp phần phân biệt được bản chất lịch sử cũng như chủ trương của từng phong trào, tránh những sai sót không đáng có.

Đôi lời được trao đổi.

-----------

Ghi chú: ^*: Phan Ngọc, “Bản sắc văn hóa Việt Nam”, NXB Văn học, 2002.