ChúngTa.com

- Liên quan vấn đề nhân lực của Việt Nam hiện tại và tương lai, là mộtdoanh nhân và chủ doanh nghiệp lớn, ông đánh giá như thế nào về kỹ năng khi tìmkiếm lao động?

Ông Nguyễn Trần Bạt: Tôi không đi tìm kiếm kỹ năng lao động mà tôi tìm kiếmnăng lực tự nhiên của con người và phát hiện bên trong các năng lực tự nhiên -đôi khi chưa tự giác về sự tồn tại của nó - trong mỗi một cá thể, sau đó huấnluyện và khai thác nó.

Trong điều kiện xã hội chúng ta thì hoạt động kinh doanh chưa chuyên nghiệplắm, cho nên không nên hạn chế sự bất ngờ của tài năng bằng việc cố định mụctiêu của mình đối với một số loại năng lực. Cho nên tôi luôn luôn rèn luyện mìnhđể thức tỉnh trước các sự xuất hiện khác nhau của các loại hình năng lực và khaithác nó.

- Những loại hình năng lực nào được ông ưu tiên số một khi tuyển dụng?

Quan sát là năng lực số một mà con người cần phải có. Nếu một cán bộ mà khôngcó năng lực quan sát, vô cảm trước cuộc sống, bàng quan trước cuộc sống, hoặcnhòe trong quan sát trước cuộc sống thì không nằm trong mục tiêu lựa chọn củatôi. Thứ hai là khát vọng thay đổi. Đôi lúc người ta duy ý chí muốn biến đổicuộc sống mà quên mất rèn luyện mình để mình biến đổi theo các đòi hỏi tự nhiêncủa cuộc sống. Tức là năng lực có thể thay đổi được trở thành năng lực số hai.Năng lực số ba mà tôi luôn luôn quan tâm là tính hòa hợp có thể có một cách conngười, giữa đối tượng mà tôi đang định chọn với cộng đồng mà tôi đã có.

- Vậy thì nguồn nhân lực đào tạo trong nước đáp ứng được bao nhiêu đòi hỏicủa ông?

Tôi bao giờ cũng có một giai đoạn thử việc 3 tháng theo luật, còn để rènluyện cho con người xâm nhập vào cộng đồng lao động của tôi, vào nền văn hóariêng của công ty chúng tôi thì 3 năm. Nói thật là có người giỏi, có người trungbình, có người kém, nhưng khoảng cách giữa giỏi, trung bình và kém không nhiềulắm. Cho nên tôi rất lạ là có người nói phải thủ khoa này, thủ khoa kia mớituyển. Tôi tuyệt đối không quan tâm đến chuyện đấy.

Ba khả năng mà tôi vừa nói, là khả năng quan sát, khả năng tự thay đổi và khảnăng hòa hợp với cộng đồng lao động là ba khả năng quan trọng nhất, và tôi chỉchọn người khi họ thỏa mãn đủ 3 tiêu chuẩn ấy. Chọn như thế cũng chưa chắc đãđúng, vì trong một lần tiếp xúc, trong một lần phỏng vấn thì không đủ, nên phảicó 3 tháng thử việc để loại bớt những đối tượng không kham nổi những đòi hỏi củatôi, và ba năm để tôi lựa chọn vào đội ngũ những người có thể giữ lại, có thểđào tạo thành chuyên viên cao cấp.

Giáo dục phải chỉ ra các phẩm hạnh

- Để chuyển đổi từ kinh tế nông nghiệp và gia công hàng hóa lên kinh tếtri thức - Việt Nam cần hướng đến để đào tạo ra những lao động có kỹ năng nhưthế nào?

Nếu bắt đầu cuộc cải cách giáo dục sắp tới mà Đảng ta chủ trương bằng việcchỉ ra các loại hình năng lực thì đấy là đòi hỏi sai. Cải cách giáo dục trướchết phải chỉ ra các phẩm hạnh cơ bản của con người mà tương lai của sự pháttriển kinh tế hoặc xã hội Việt Nam cần. Phẩm hạnh con người quan trọng hơn nhữngloại hình năng lực cụ thể.

Cái thứ hai là anh phải chỉ ra được là cái gì là chìa khóa cơ bản để conngười có thể tiếp cận với những năng lực cụ thể, bởi vì năng lực thay đổi theothời gian. Giá thị trường của các năng lực thay đổi theo thời gian, vai trò củacác năng lực thay đổi theo những đòi hỏi tự nhiên của cuộc sống, mà không phảicuộc sống Việt Nam mà cuộc sống toàn cầu. Cho nên rất khó để đưa ra một số loạihình năng lực cơ bản đối với các cơ sở giáo dục chuyên ngành, mà nên đưa ranhững hạt nhân, những chìa khóa để con người có thể đến với năng lực. Thay đổinhư vậy chính là thay vì học một lần bằng học liên tục để thỏa mãn các sự thayđổi liên tục của đòi hỏi xã hội đối với con người, với năng lực.

- Ý ông đang muốn gián tiếp nói đến những khẩu hiệu, những bước đi đưaxuống các cơ sở giáo dục hiện nay của ngành giáo dục hướng đến một mục tiêu vềchất lượng đi ngược?

Nó đi ngược với tự nhiên, bởi vì anh không thể khoác cho con người một gánhnặng kiến thức được, làm cho giáo dục phổ thông cũng như giáo dục đại học trởnên khổ sai. Mà con người cần phải đủ hạnh phúc để bước vào cuộc sống một cáchlành mạnh, với tất cả các sự tự tin về mình, có thể phân loại, có thể quan sát,có thể nhặt nhạnh một cách chính xác các năng lực cần cho mỗi một giai đoạn hoạtđộng.

Năng lực của một con người là tính lành mạnh, tính trong sáng và linh cảmchính xác về các giá trị trong từng giai đoạn phát triển khác nhau của cuộc sốngmà không phải là những thứ được trang bị ban đầu.

- Nói như vậy là mục tiêu giáo dục của Việt nam đang có vấn đề?

Đang có vấn đề, vấn đề ấy là chúng ta muốn biến con người trở thành một ngườithợ, một người hoạt động, một người kinh doanh ngay sau khi ra khỏi trường. Cáiđấy là vô vọng và không chính xác. Đào tạo là quá trình tạo ra các năng lực đểhọc tập, chứ không phải là kiến thức của sự học tập ở giai đoạn ban đầu. Khôngcó một quốc gia nào, nhất là những quốc gia đang phát triển như chúng ta có đủkinh nghiệm để tạo ra một sản phẩm hoàn chính ngay từ đầu. Cho nên mục tiêu củachúng ta là tạo ra các sản phẩm có triển vọng, chứ không phải tạo ra các sảnphẩm có giá trị ngay từ đầu.

Quyền thải hồi thuộc về người lao động

"Tôi luôn nhường quyền thải hồi của tôi với
tư cách là chủ công ty cho người lao động".

- Vậy sau khi thử việc ba tháng thì những lao động được tuyển dụng đáp ứngthế nào đối với công việc ở công ty ông đặt ra?

Tôi không đánh giá. Tôi cũng không quan sát sự bộc lộ. Tôi quan sát họ mộtlần, họ gia nhập và chính họ phải quan sát chứ không phải tôi. Tôi luôn nhườngquyền thải hồi của tôi với tư cách là chủ công ty cho người lao động. Người laođộng không kham được có quyền lựa chọn, họ đem so năng lực của họ với yêu cầucủa công việc. Thậm chí ngay cả khi năng lực của họ đã trở thành một thực tế,một giá trị khách quan rồi thì họ vẫn có quyền lựa chọn tôi nữa hay không. Nóicách khác là những người sử dụng lao động khôn ngoan là sử dụng những lao độngcó năng lực lựa chọn ông chủ. Rất nhiều cán bộ của tôi sau một thời gian côngtác là đi, đại bộ phận trong số họ rất thành đạt và họ dựng các sự nghiệp kháccủa họ rất thành công. Sự thành công của các cán bộ của tôi sau khi rời công tycủa tôi làm cho tôi hạnh phúc hơn là đau khổ. Tôi không sợ mất ai cả, vì mỗi mộtcông ty lành mạnh là một công ty tạo ra những người lao động mà sau khi khônglàm cho mình nữa thì họ trở thành những người tự tổ chức các hoạt động của họmột cách thành công. Đấy là định nghĩa của tôi.

- Trở lại vấn đề ban đầu ông đề cập là giáo dục Việt Nam đang đi lệch. Sựđi lệch này sẽ ảnh hưởng đến nguồn nhân lực hiện tại và trong tương lai?

Sự lệch ấy là một kết luận có tính chất gián tiếp và vĩ mô. Kết luận ấy khôngphủ lên trên một con người mà phủ lên trên tính chất của một cộng đồng. Tất cảnhững người sử dụng lao động trên đời này là một bộ phận quan trọng và nối dàicủa hệ thống chính sách giáo dục. Tất cả các chủ doanh nghiệp đều cần phải thamgia vào cộng đồng giáo dục để hoàn chỉnh dần dần các sản phẩm có chất lượng giáodục để phục vụ cuộc sống. Để cho tất cả những người sử dụng lao động nằm ngoàiquy trình đánh giá các sản phẩm hoặc kiến tạo các sản phẩm giáo dục là một trongnhững sai lầm rất cơ bản của chính sách vĩ mô về giáo dục.

Người sử dụng lao động đang có vấn đề?

- Theo ông thì tất cả các lĩnh vực của mình hiện nay không thiếu nhân lực?

Tôi nghĩ cái thiếu chính là những người sử dụng lao động chuyên nghiệp. Chúngta không có những người sử dụng lao động một cách chuyên nghiệp, cho nên chúngta luôn luôn trút cái yếu kém của những người sử dụng lao động sang cộng đồnglao động. Đấy là một tội ác chứ không phải là một khuyết điểm thông thường.

Tôi là người không bao giờ kết luận một cách khiên cưỡng, một cách quan liêuhay duy ý chí đối với các sản phẩm là con người. Tôi nhìn thấy các khuyết tật vĩmô của cộng đồng ấy chứ không kết luận gì về các sản phẩm cụ thể. Tôi cho là cầnphải nới rộng trách nhiệm đào tạo cho đến những người sử dụng lao động. Tức làphải có liên minh thật sự có tổ chức giữa nhà trường và những người sử dụng laođộng. Và phải lôi kéo họ vào quá trình hoàn thiện các sản phẩm của các nhàtrường của chúng ta, cái đó vô cùng quan trọng.

Từ trước đến nay chúng ta mới nói xã hội hóa giáo dục là huy động tiền của xãhội, tức là chúng ta mới xã hội hóa về phương diện tài chính. Chúng ta quên mấtrằng xã hội hóa giáo dục còn là nới rộng trách nhiệm của những người tham giavào cộng đồng giáo dục, mà người tham gia trực tiếp vào cộng đồng giáo dục vàđào tạo chính là những người sử dụng nhân lực.

- Ý ông là ai sử dụng mà chê người lao động thì nhà tuyển dụng cũng có vấnđề?

Vấn đề cơ bản là ở nhà tuyển dụng chứ không phải là những người lao động. Xã hộichúng ta đang chết vì những người tuyển dụng chứ không phải là những người laođộng.

- Ông đang vẽ ra một bức tranh làm tôi liên tưởng đến nếu các nhà tuyểndụng không đủ năng lực để đánh giá, thì nền kinh tế của Việt Nam có nguy cơ giậmchân tại chỗ và kéo theo nhiều hệ lụy khác?

Không phải giậm chân tại chỗ, mà có nguy cơ tụt hậu một cách rõ ràng bởichính lực lượng sử dụng ấy. Phải nới rộng trách nhiệm hoàn chỉnh các sản phẩmđào tạo ra đến các lực lượng sử dụng trong xã hội.

- Vậy ai là người làm công tác nới rộng đấy?

Nhà nước và trước hết là Đảng. Tôi có nói ở đâu đó là tổ chức các lực lượngxã hội là nhiệm vụ của chính trị. Những người sử dụng lao động thông thường thìchỉ là một khía cạnh nào đó trong vùng năng lực của một cá nhân, nhưng tạo ratính hoàn chỉnh của một không gian cá nhân thì phải là chính trị. Nếu chúng takhông có một không gian trọn vẹn của một cá nhân, của một cá thể thì chúng takhông khai thác được, may ra thì chúng ta gặp ở đó một số khía cạnh tích cực. Sửdụng một con người giống như sử dụng cái đèn cù, anh phải biết xoay tất cả cácmặt của nó để tìm xem tính tương thích của nó với mình là ở mặt nào.

Con người là một không gian toàn diện, anh không thể thấy người ta không hợpvới mình là vứt và kết luận nó không đủ tiêu chuẩn. Đấy là thái độ lếu láo đốivới con người. Tôi không bao giờ có khái niệm như thế, tôi không bao giờ có ýnghĩ như thế. Tôi luôn luôn xem con người là một thực thể lớn hơn nhu cầu củamình, toàn diện hơn nhu cầu của mình, sâu sắc hơn nhu cầu của mình, và luôn luôntự kiểm điểm xem trong câu chuyện này ta có lỗi hay nó có lỗi. Và cần phải cómột thái độ như thế đối với các sản phẩm giáo dục thì chúng ta mới hiểu và mớigóp ý đúng với nền giáo dục của chúng ta được.

Tôi không tin số liệu thống kê

- Những năm qua Việt Nam đã đạt được những thành tựu giáo dục đáng kể, như tỉlệ đến trường ở bậc tiểu học đạt gần 100%, số lượng sinh viên có trình độ ĐH vàCĐ cũng tăng nhanh. Nhưng năng suất lao động của người VN năm 2010 mới chỉ bằng½ Trung Quốc, chưa bằng ½ Thái Lan và thấp hơn nhiều so với mặt bằng chung củakhu vực Đông Á – Thái Bình Dương. Theo ông, tại sao lại có tình trạng này? Phảichăng nền giáo dục của Việt Nam không đủ cung cấp cho người lao động kỹ năng cầnthiết để làm việc hiệu quả?

Tôi không tin lắm những số liệu thống kê như vậy. Tôi cũng không tin nhữngđánh giá như vậy, bởi có những tổ chức cũng quan liêu. Đây là cuộc sống thật,chúng ta không thể đánh giá nó một cách thống kê.

Năng suất không phải là lỗi riêng của người lao động. Người lao động tácnghiệp trên một cái máy mà tuổi công nghệ của nó vào những năm 60 thì tạo ra mộtloại năng suất khác. Người lao động được làm việc trong những điều kiện có điềuhòa nhiệt độ, có vệ sinh đầy đủ thì tạo ra một loại năng suất khác. Người laođộng làm trong một môi trường mọi người yêu thương đoàn kết với nhau tạo ra mộtnăng suất khác. Và người lao động trong một môi trường nói xấu lẫn nhau cũng tạora năng suất khác. Năng suất lao động là kết quả tổng hợp của các yếu tố xã hộitham gia vào quá trình sản xuất, không chỉ là yếu tố người lao động. Và nếuchúng ta đổ mọi tội vạ về năng suất lên đầu của người lao động thì chúng ta rấtcó lỗi với con người.

Tôi nói là không thể đánh giá là do chất lượng đào tạo con người mà năng suấtlao động thấp. Năng suất lao động là kết quả tổng hợp của toàn bộ các yếu tốchính trị, xã hội, văn hóa tham gia vào quá trình sản xuất.

- Để thành công như ông ngày hôm nay, nếu để định lượng ra thành công củaông thì bao nhiêu phần trăm có được từ nhà trường, và bao nhiêu phần trăm ôngquan sát từ phía xã hội?

Tôi mở đầu công việc của tôi là một kỹ sư cầu đường, nhưng tôi làm nghề luật,công ty của tôi là một công ty luật. Công ty luật Việt Nam thời đấy chưa có,công ty luật Việt Nam hoạt động trong lĩnh vực quan hệ quốc tế càng chưa có,nhưng tôi tạo ra những thành tựu khổng lồ so với điều kiện của tôi. Tức làtrường của tôi với tư cách là nơi đào tạo các kỹ sư không được hưởng vinh quanggì khi tôi thành công như một luật sư nếu theo quan điểm thống kê, đánh giáthông thường. Nhưng tại sao một nhà trường đạo tạo kỹ sư lại có một sản phẩmxuất sắc về luật học? Là bởi vì họ dạy cho tôi các nguyên lý cơ bản để tôi cóthể suy luận như một luật sư, mặc dù họ lại đào tạo tôi trong nền của một kỹ sư.Năng lực suy đoán, năng lực suy tưởng của một con người là sản phẩm không thànhvăn, không thành tiêu chuẩn của một nhà trường có nền giáo dục tốt, có công nghệgiáo dục tốt.

Còn định lượng nói là 1% hay 100% cũng được. Nếu nhà trường đào tạo tôi rakhông phải với tư cách một con người chủ động và có quyền suy luận, có kinhnghiệm về kiểm nghiệm các suy luận thì tôi không có gì cả. Rất nhiều người trênthế giới này học một nghề nhưng thành công ở một nghề hoàn toàn khác. Đấy chínhlà sự bỏ vào tôi một cách bất ngờ của các thầy giáo của tôi, những phẩm chất mànghề kỹ sư không đòi hỏi nhưng phẩm chất ấy lại rất tốt cho nghề luật sư chẳnghạn. Cho nên khi tôi nói chuyện ở trường Đại học Kinh tế Quốc dân, tôi có nóivới các em là: Nếu chúng ta được đào tạo để tín nhiệm suốt đời các thầy giáo vàcác cuốn sách của mình thì học tập là một quá trình tự sát.

Người sử dụng lao động phải biết đón lõng

- Vậy nhà trường, xã hội và doanh nghiệp cần có sự hỗ trợ như thế nào đểhoàn thiện kỹ năng lao động đáp ứng nhu cầu?

Người sử dụng lao động cũng phải biết đón lõng các năng khiếu, phải biết đónlõng các năng lực và không nhầm lẫn năng lực ấy với những tiêu chuẩn đào tạonghề thông thường. Ví dụ, một bản nhạc có ba lần sáng tạo. Lần thứ nhất là nhạcsĩ viết ra tổng phổ, lần sáng tạo thứ hai là ông nhạc trưởng và việc xử lý tổngphổ, và việc sáng tạo thứ ba là người nghe. Một sản phẩm nghệ thuật có ba lầnsáng tạo trong quá trình tồn tại và lưu chuyển nó trong đời sống. Sáng tạo conngười cũng giống như sáng tạo một sản phẩm nghệ thuật âm nhạc, nó là sự phối hợpđồng bộ giữa nhà trường, doanh nghiệp hay các cơ sở tuyển dụng và xã hội nữa. Xãhội chúng ta chỉ hoan nghênh những kẻ có chứng chỉ, mà quên mất những sáng tạophi chứng chỉ, xã hội chúng ta chưa phát triển đến mức những người thông thườngcó thể biết vỗ tay và đánh giá được giá trị của cái vỗ tay của xã hội đối vớitừng sản phẩm. Cho nên sự kết luận một cách khô khan, một cách vô cảm trước cácsản phẩm đào tạo chính là một trong các biện pháp tốt nhất để tiêu diệt nền giáodục đào tạo này.

- Từ khi Việt Nam gia nhập WTO, đã có nhiều cơ hội để nhân sự Việt Nam ranước ngoài làm và cũng có nhiều tập đoàn nước ngoài đến Việt Nam. Theo đánh giácủa ông, nhân sự Việt Nam đã đủ sức cạnh tranh trên thị trường lao động quốc tếchưa? Làm thế nào để tăng cường tính cạnh tranh của lao động Việt Nam?

Tôi cho là bây giờ chúng ta cần phải trang bị năng lực cho ngưới sử dụng laođộng đã, trên cơ sở những người sử dụng lao động thông thái mà những lực lượnglao động ấy vẫn không dùng được, thì chúng ta mới có quyền kết luận về năng lựccủa người lao động Việt nam. Tôi rất phân vân khi kết luận về năng lực của ngườilao động Việt Nam. Kết luận về một số tính chất có chất lượng cộng đồng củangười lao động Việt nam thì có thể, chẳng hạn như không mạnh dạn, thiếu tự do,thiếu tầm nhìn... Nhưng kết luận về chất lượng lao động thì tôi không dám nói,bởi vì trước đó chúng ta đã dùng họ đúng đâu mà chúng ta dám kết luận về họ. Tôithì không phân vân về trường đại học nào cả.

Làm thế nào thì tùy từng người, nhưng để giải quyết tốt sự ngẫu nhiên, chấtlượng ngẫu nhiên giữa người lao động và người sử dụng lao động thì chúng ta phảixây dựng thể chế tốt. Xây dựng thể chế tốt thì quản lý lao động tốt, chính sáchtốt, ưu đãi tốt. Tức là buộc phải có thể chế đối với con người. Trên nền tảng ấychúng ta mới nói về chất lượng lao động. Hiện nay chúng ta có rất nhiều lỗitrong tất cả các khâu khác nhau trong quan hệ giữa người với người, đặc biệt làquan hệ giữa người sử dụng lao động và người lao động. Do đó, đưa ra bất cứ kếtluận gì về chất lượng đầu ra của các trường đại học Việt Nam, hệ thống giáo dụcViệt Nam hiện nay đều rất dễ trở thành một kết luận vừa chủ quan, vừa không côngbằng.

- Xin trân trọng cảm ơn ông!