Trong thế giới hiện đại có hai thứ rất khó chống lại là HIV và tham nhũng. HIV tàn phá hệ thống miễn dịch của con người, tham nhũng tàn phá hệ thống miễn dịch của thể chế. Trong cả hai trường hợp, hậu quả của sự tàn phá thật nặng nề.
Thực tế cho thấy, giống như con HIV, “con” tham nhũng cũng biến hóa khôn lường, khó có thể tìm được loại văcxin phù hợp. Một nghiên cứu của tác giả Gerald E. Caiden đã chỉ ra đến 19 nhóm hành vi với trên dưới 50 hành vi cụ thể được gọi là tham nhũng. Xin được kể ra đây một vài hành vi để làm ví dụ như bội tín, hối lộ, lại quả, khai gian, đe dọa, vòi vĩnh...
Chiến đấu chống lại một con quái vật ba đầu sáu tay nghe đã khó, chống lại “con” tham nhũng với hàng chục cái đầu và không biết bao nhiêu tay như vậy thì khó đến chừng nào?!
Thật ra, với một sự đa dạng về hành vi như vậy, tham nhũng vẫn có thể được chia ra thành hai loại chính: một loại gắn với sự mua bán và một loại gắn với sự nhũng nhiễu.
Loại gắn với sự mua bán là một kiểu tham nhũng hết sức “câu nệ, khách khí”. Em tặng quà sinh nhật cho bác; đổi lại bác dành dự án cho em. Năm trước, em chúc mừng năm mới bác “đúng kiểu”, năm sau (hoặc năm sau nữa) em được cất nhắc đề bạt vì “có năng lực”.
Về nguyên tắc, “đồng tiền đi trước là đồng tiền khôn”. Tuy nhiên, làm ơn “đi” trước cũng khôn không kém. Vì dù sao được người ta “cảm ơn” thì vẫn đỡ ray rứt hơn là bị người hối lộ. Không ít các quan chức còn công khai tự hào vì cái sự “làm ơn” và được “trả nghĩa” của mình. Thì ra ở đời cái sự “ai cũng hiểu chỉ một người không hiểu” xảy ra đâu chỉ có trong chuyện tình đôi lứa mà thôi.
Dưới tác động của chuyện mua bán, đổi chác, đang hình thành nên một thị trường tham nhũng sôi động và quyết liệt. Mọi thứ từ chức tước, học vị, bằng cấp, danh hiệu, hợp đồng, đất đai, tín dụng, thương quyền... đều được mua bán trên thị trường này. Và cạnh tranh ở đây cũng quyết liệt không kém.
Nhũng nhiễu là loại tham nhũng “chân thành” hơn. Việc gây khó dễ được thực hiện công khai cho đến lúc người dân phải chi tiền mới thôi. Bạn có thể bị bắt phải sửa lên sửa xuống lá đơn của mình cho đến khi bạn hiểu ra rằng vấn đề hoàn toàn không nằm ở lá đơn, mà nằm ở chiếc phong bì không được gửi kèm với lá đơn đó. Loại nhũng nhiễu có người còn gọi là tham nhũng vặt. Tuy chưa chắc đã gây ra những tổn thất và bất công to lớn, tham nhũng vặt lại làm cho nhiều người dân vô cùng bức xúc.
Hai loại tham nhũng khác nhau cần phải có hai cách phòng chống khác nhau. Đối với loại tham nhũng thứ nhất thì những giải pháp quan trọng nhất là minh bạch; ban hành quyết định theo chế độ hội đồng; áp đặt chế độ trách nhiệm chính trị. Đối với loại tham nhũng thứ hai, là hệ thống thông tin đầy đủ về thủ tục, về quyền của người dân; các điều kiện để người dân có thể bảo vệ các quyền của mình (quan trọng nhất là quyền khiếu nại và quyền kiện đòi bồi thường thiệt hại); hệ thống tài phán hành chính hiệu năng và vận hành trên thực tế.
