Hỏi: Gần đây vấn đề học phí trong giáo dục đang thu hút nhiều sự quan tâm. Đề án của Bộ giáo dục về việc tăng học phí được đưa ra từ năm 2003 và gác đi gác lại nhiều lần, bây giờ lại được mang ra. Phần lớn những người được gọi là chuyên gia giáo dục phản đối, không chấp nhận việc tăng học phí ở bậc phổ thông. Bộ giáo dục chỉ đưa ra cái khung là thu học phí không quá 6% thu nhập của gia đình. Vấn đề gây tranh cãi là thế nào là thu nhập của gia đình? Làm sao để xác định được 6%? Và vấn đề là giao cho các tỉnh, các sở đưa ra các quy chế thì mỗi tỉnh sẽ có các quy chế khác nhau. Đấy là một bài toán mà cho đến bây giờ có rất nhiều người phản đối nhưng chưa ai đưa ra được cách giải quyết. Cũng có những ý kiến cho rằng học phổ thông là phải được miễn phí hoàn toàn. Bài toán thứ hai là vấn đề minh bạch hoá trong chi tiêu giáo dục cũng có nhiều rắc rối. Bộ Giáo dục Đào tạo nói rằng trong 20% Ngân sách của Nhà nước đưa vào cho giáo dục, thì các Bộ khác hoặc các địa phương nắm 91%, còn trên Bộ chỉ có 9%, và cũng không có bất cứ một cơ chế nào ràng buộc rằng Bộ phải được báo cáo về tất cả các thông tin ấy. Hôm nay, chúng tôi muốn phỏng vấn ông tập trung vào hai bài toán đang gây tranh cãi này của ngành giáo dục.
Ông Nguyễn Trần Bạt: Có mấy lý do khiến vấn đề này gây tranh cãi. Thứ nhất là ở Việt Nam trong chiến tranh, trong những lúc khó khăn nhất của đất nước học sinh không phải đóng tiền học, thậm chí kể cả sinh viên đại học, 70-80% sinh viên đại học vào thời kỳ chiến tranh ác liệt nhất vẫn được học bổng, mặc dù được ít. Ví dụ, học bổng của tôi thời sinh viên là 15 đồng nhưng trong đó thì tiền ăn đã là 12 đồng, còn tất cả các tài liệu giáo khoa gần như là được bao cấp. Đấy là sinh viên, còn học sinh thì chưa bao giờ có khái niệm đóng học phí cả. Từ năm 1945 đến giờ là hơn 60 năm, phải nói rằng 80% khoảng thời gian đó chúng ta được bao cấp và điều đó đã trở thành một thói quen trong tiềm thức của ông bà, cha mẹ học sinh. Bây giờ tất cả những tiềm thức ấy thức dậy và nó khiến người ta đặt ra câu hỏi: Tại sao hơn 20 năm rồi chúng ta mở cửa, chúng ta phát triển kinh tế tới 7%, 9% một năm mà bây giờ bỗng nhiên chúng ta lại phải đóng học phí? Chính thói quen được bao cấp kéo dài quá lâu đã trở thành căn cứ số một để tất cả mọi người có một thái độ không đồng thuận với Bộ giáo dục về việc buộc phải đóng học phí cho học sinh phổ thông. Thứ hai là học sinh phổ thông ở các trường công trên thế giới hầu hết là không phải đóng học phí, vì thế cho nên không có lý do gì ở một nước cộng hoà xã hội chủ nghĩa, nơi nhà nước là công cụ rất mạnh được dành mọi sự ưu tiên để điều phối đời sống xã hội kể từ mặt vật chất trở đi, mà học sinh phổ thông bỗng nhiên lại phải đóng học phí. Thứ ba là sau hơn 20 năm đổi mới - mở cửa, cùng với phát triển kinh tế, khoảng cách giàu nghèo càng ngày càng lớn, tức là xã hội phân hoá càng ngày càng lớn, do đó đưa ra bất kỳ tiêu chuẩn gì mà không nghiên cứu cẩn thận đều dễ gây chia rẽ xã hội, nhất là vấn đề liên quan đến học phí, liên quan đến học sinh, đối tượng cần phải được đối xử bình đẳng nhất.
Cho nên, vấn đề ở đây không phải là đóng học phí hay không mà vấn đề là chúng ta phải tìm một lối thoát để tạo ra sự đồng thuận giữa xã hội với nhau và sự đồng thuận giữa xã hội với nhà nước trong những vấn đề liên quan đến trẻ con. Đưa ra vấn đề học phí như hiện nay thì dứt khoát là xã hội bị chia rẽ. Việc đóng 300 - 500 nghìn tiền học một tháng cho con mình đối với một người có thu nhập mấy chục triệu một tháng chẳng có ý nghĩa gì, và thái độ không thấy có nghĩa gì khi đóng 300 - 500 nghìn của một số ít cha mẹ được đem đặt cạnh sự vất vả của 80 - 90% số cha mẹ còn lại khi lo đóng tiền học cho con mình sẽ làm chia rẽ xã hội. Cái dở của Bộ Giáo dục Đào tạo là đưa ra một chính sách mà không tính đến hậu quả xã hội của nó. Khi không phân tích được hậu quả xã hội của chính sách thì không có bất kỳ chính sách nào trên thực tế có giá trị tích cực được, và cuối cùng, người ta đành phải đưa ra một giải pháp là bắt buộc phải làm, ai có con cũng phải làm, nghèo hay giầu cũng phải làm và thế là nó gây chia rẽ xã hội. Tất cả những sự chia rẽ do khoảng cách giàu nghèo trong đời sống xã hội sẽ tập trung trở thành những yếu tố để chia rẽ nhà nước và xã hội. Đấy là hậu quả chính trị của những chính sách không xét đến, không chiếu cố đến, không phân tích đến hậu quả xã hội.
Nói tóm lại, có bốn lý do cơ bản: Thứ nhất là tình trạng được bao cấp, được hưởng lợi miễn phí về giáo dục trong một thời gian quá dài và trong điều kiện đất nước khó khăn; Thứ hai là tình trạng quốc tế về bao cấp học phí đối với giáo dục phổ thông; Thứ ba là khoảng cách giàu nghèo; Và cuối cùng, còn một vấn đề nữa là sự chia rẽ giữa học sinh ngay trong lớp học. Thời tôi đi học thì học sinh trong lớp chia rẽ theo kiểu con các nhà lãnh đạo hay các cán bộ có chức có quyền một chút thì chiếm một ưu thế tinh thần trong một cộng đồng mà con nhân dân là đông hơn. Tuy nhiên, đấy chỉ là chia rẽ tinh thần thôi và phải nói rằng các nhà lãnh đạo vào thời điểm ấy khá gương mẫu, mặc dù họ cũng phải lo cho con, họ cũng có những đặc quyền đặc lợi, nhưng thái độ xã hội của họ vào thời điểm ấy khiêm tốn hơn thái độ xã hội của những người có tiền hoặc người có chức quyền bây giờ rất nhiều. Cho nên, phải nói rằng bốn yếu tố như vậy dồn Bộ giáo dục và Đào tạo vào thế trở thành đối tượng chỉ trích. Bởi vì không còn đối tượng nào, diễn đàn nào để chỉ trích cả, cho nên Bộ Giáo dục đào tạo buộc phải đứng ra hứng chịu dư luận thôi.
Bộ Giáo dục Đào tạo nói rằng chúng tôi nắm có 9% còn 91% là các cơ sở nắm, như vậy đấy là một sự phân bố quyền lực không thoả đáng giữa cơ quan quản lý trung ương của ngành giáo dục với các cấp cơ sở. Và khi anh không có quyền lực thì anh dễ bị chỉ trích. Phụ huynh học sinh không dám chỉ trích nhà trường đâu, bởi vì không ai lại đối mặt với những kẻ nắm sinh mạng của con mình cả. Trong khi đó Bộ Giáo dục và Đào tạo không thể nắm sinh mạng của từng đứa trẻ một được, cho nên Bộ phải chịu đựng sự bực bội của xã hội đối với vấn đề chưa giải quyết nổi là vấn đề học phí. Xưa nay, chúng ta vẫn nói là các mô hình nhà nước như chúng ta là những công cụ cơ bản để điều hoà quyền lợi xã hội mà một trong những quyền lợi quan trọng nhất cần phải điều hoà trong đời sống xã hội chúng ta chính là giáo dục. Vậy tại sao chúng ta không dồn một ít tiền thoả đáng vào để điều hoà phúc lợi giáo dục trong khi chúng ta vẫn tiếp tục đầu tư một cách rất lãng phí vào các loại công trình, các loại đối tượng khác ngoài giáo dục? Người ta buộc phải đặt câu hỏi ấy.
Bây giờ người ta chỉ mới đặt ra câu hỏi ấy với Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo thôi, người ta sẽ còn tiếp tục đặt câu hỏi ấy đến Thủ tướng nữa. Vậy thì thái độ của chính phủ đối với vấn đề điều phối các phúc lợi giáo dục là thế nào? Nhân dân là người đóng thuế và chính phủ là người điều hoà tất cả các khoản đầu tư lấy từ nguồn thu thuế ấy, vậy thì chính phủ phải điều hoà cả đầu tư vào khu vực giáo dục cho thoả đáng. Có lẽ do sự sốt ruột nào đó mà chúng ta không nhìn thấy giáo dục là một trong những vấn đề quan trọng số một của chương trình phát triển quốc gia và chúng ta vẫn đi tìm các nguồn tài chính dễ dãi dựa vào quyền lực nhà nước, do đó đưa ra giải pháp rất đơn giản là thu học phí. Nếu chúng ta cân đối chi tiêu ngân sách quốc gia thoả đáng dựa trên sự xác nhận một cách đầy đủ tầm quan trọng của khu vực phúc lợi giáo dục thì chúng ta sẽ không đặt ra vấn đề thu học phí mà chúng ta sẽ điều hoà ngay thu nhập quốc gia cho vấn đề giáo dục và đào tạo. Tuy nhiên, vấn đề giáo dục và đào tạo cũng không đơn thuần chỉ là chuyện chi phí cho học sinh. Bao nhiêu năm nay chúng ta không xem cơ sở hạ tầng của đời sống giáo dục là gì, chúng ta hiện đại hoá tất cả mọi thứ có thể hiện đại hoá được nhưng không hiện đại hoá giáo dục. Cho nên các bạn nói vấn đề không giải quyết được thì tôi đồng ý với tư cách là hiệu trưởng một trường phổ thông, nhưng tôi không đồng ý với tư cách là Thủ tướng chính phủ. Tôi cho rằng chúng ta hoàn toàn có thể điều hoà được nếu chúng ta xem giáo dục là quan trọng và nếu chúng ta không sốt ruột.
Hỏi: Có một số người đưa ra ý kiến là dành 20% ngân sách nhà nước cho giáo dục là quá cao. Ông có nghĩ rằng việc người ta điều phối một khoản ngân sách như thế cho giáo dục là cao không?
Trả lời: Tôi không nghĩ 20% là cao hay thấp. Với một quốc gia chưa làm gì cho giáo dục cả thì 20% là thấp. Còn với một quốc gia đã đầu tư đầy đủ vào cơ sở hạ tầng giáo dục, một quốc gia mà mức sống của các gia đình phát triển cao thì 20% là thừa. Ở đây vấn đề không phải là con số mà là đòi hỏi phải trả nợ cho lịch sử các sai lầm của các quan niệm về tổ chức hệ thống giáo dục và phúc lợi giáo dục. Đừng nhìn tỷ lệ theo một con mắt thông thường. Ở những xã hội mà tỷ lệ sự chú ý chính trị vào từng đối tượng đã được xác lập bởi các quyền xã hội, tức là xã hội ấy tương đối cân bằng và tương đối tự do thì nó khác. Ở đây không có sự cân bằng ấy, sự chú ý chính trị của hệ thống chính trị đối với giáo dục không phải lúc nào cũng liên tục và không phải lúc nào cũng đúng tỷ lệ như vậy. Cho nên trong khi chúng ta nợ quá khứ không biết bao nhiêu, nhất là ở một quốc gia có một thời kỳ chiến tranh rất dài nữa thì chúng ta không nên xem 20% hay 10% là đủ. Vấn đề đặt ra là chúng ta phải kiểm điểm lại, phải xác lập lại xem chúng ta nợ quá khứ cái gì trong việc phát triển hệ thống giáo dục.
Hỏi: Chúng tôi hoàn toàn đồng ý với câu trả lời đó. Nhưng khi ông nói đến sự phân bố quyền lực không đều giữa cơ quan quản lý trung ương và các cơ sở trong ngành giáo dục thì nó lại liên quan đến vấn đề khác là xã hội ngày càng đòi hỏi Bộ giáo dục phải buông bớt quyền lực ra và giao cho các cơ sở giáo dục. Ông nhận định thế nào về vấn đề này?
Trả lời: Về chuyện buông bớt quyền lực thì tôi đồng ý, nhưng không thể buông bớt quyền kiểm soát về tính ngay thẳng trong chi tiêu của hệ thống giáo dục. Bởi vì chúng ta chỉ có một cách kiểm soát bằng tiền, tước cái đó tức là tước quyền lực và anh không kiểm soát được. Chúng ta không kịp xây dựng một hệ thống các nguyên tắc để kiểm soát mà không cần qua tiền. Xã hội chúng ta đang cần tiền, chỗ nào cũng cần tiền, chúng ta bí đến mức phải đưa ra cả những chuyện như cổ phần hoá các trường đại học, như vậy tức là chúng ta rối loạn giải pháp, bởi vì chúng ta không xây dựng nổi một nền văn hoá quản lý, ít nhất trong hệ thống giáo dục. Chúng ta làm cho tất cả các cấp giáo dục không còn tôn trọng danh dự nữa, bởi vì khi đói kém quá thì danh dự trở thành thứ yếu. Chỉ khi nào bị lên án trực tiếp thì người ta mới bắt đầu cãi rằng như thế là xúc phạm, nhưng mà sự xúc phạm trong im lặng thì rất phổ biến. Vì thế cho nên tôi nghĩ rằng trong các vấn đề về cải cách giáo dục ở nước ta, vấn đề cơ bản không phải là học phí mà là phải nhận thức về sự thiếu hụt của sự chú ý có chất lượng chính trị đến sự nghiệp giáo dục. Và phải nói rằng, khi không lấy con người làm trung tâm của mọi chương trình phát triển thì đương nhiên chúng ta sẽ bỏ sót đối tượng yếu nhất trong xã hội là trẻ con.
Tôi không tin rằng giải pháp học phí tìm kiếm được bất kỳ sự đồng thuận nào, cho dùng có dùng bất cứ mẹo gì. Lý do thứ nhất là chúng ta đã có một lịch sử ngay trong nghèo khổ trẻ con cũng được bao cấp học phí; thứ hai là chúng ta có một thực tế về tình trạng miễn học phí đối với giáo dục phổ thông ở hầu hết các quốc gia trên thế giới; thứ ba là do những chính sách xã hội kém cho nên sự phân hoá xã hội, khoảng cách giàu nghèo lớn đến mức động chạm đến tiền túi của những người nghèo là trở thành những cú nổ về chính trị hoặc xã hội; và cuối cùng chúng ta chia rẽ trẻ con ngay trong học đường. Với quan niệm học phí như thế này, chúng ta không những mất uy tín đối với lịch sử, mất uy tín đối với quốc tế, mà chúng ta còn chia rẽ xã hội và chia rẽ cả xã hội tương lai. Không thể xem xét, không thể bàn và không thể tiến hành bất kỳ mức độ nào chính sách thu học phí của học sinh phổ thông.
Chuyên gia tư vấn Nguyễn Trần Bạt, Chủ tịch kiêm Tổng Giám đốc Công ty Tư vấn và Chuyển giao Công nghệ InvestConsult Group
"Tôi làm hết sức mình để "giải độc cho thế hệ trẻ". Tôi cũng là một người cha. Tôi đã nghĩ nhiều để thế hệ trẻ, thế hệ con tôi bước vào cuộc đời với tư cách những người tự do, những người không nhiễm độc, không định kiến, những người có tầm nhìn hình nan quạt chứ không phải cái nhìn trên một đường thẳng. Xét cho cùng, mục tiêu của con người là sống chứ không phải làm việc. Hiện nay ngành giáo dục đang dạy trẻ con sai, làm con cháu chúng ta thi rất giỏi, nhưng làm thì rất kém. Có những người làm rất giỏi, nhưng sống thì tồi.
Còn công việc sắp tới của tôi là thuyết phục các nhà lãnh đạo về những vấn đề sống còn của đất nước. Tôi không phải là người đối lập, nhưng đem những ý kiến của mình thuyết phục người khác thì tôi làm không mệt mỏi."
Vậy chúng ta giải quyết chuyện này như thế nào? Nhà nước phải ưu tiên chuyện lập các trường tư, và cần lưu ý là trường tư chứ không phải trường bán công hay trường dân lập, tất cả những thuật ngữ ấy nói cho cùng chỉ là những thuật ngữ có tính chất mát-xa. Chúng ta phải gọi đích danh đấy là những trường tư thục và phải có luật giáo dục tư thục để kiểm soát chất lượng của mọi thứ liên quan đến khu vực này. Vì chúng ta phải giải quyết bài toán phân biệt giàu nghèo, cho nên con em của những người giàu có cần được đưa vào một khu vực để chúng không trở thành sự khiêu khích, sự trêu ngươi và không khoét sâu khoảng cách giàu nghèo làm phân hoá xã hội. Đấy là bài toán chính trị chứ không chỉ là bài toán học phí giáo dục. Ở trường tư thì người ta phải thu phí, nhưng thu phí cũng phải theo luật và phải có luật riêng về giáo dục tư thục, còn trường công là miễn phí. Vậy vấn đề đặt ra là giáo viên trường công và giáo viên trường tư sẽ có mức sống khác nhau. Ở trường tư là phải cạnh tranh, phải giành giật học sinh, bởi vì khi bỏ tiền ra cho con em mình đi học thì phụ huynh có quyền lựa chọn, và đã có quyền lựa chọn thì tự nhiên xuất hiện nhu cầu cạnh tranh. Khu vực tư thục là khu vực sẽ có sự cạnh tranh ráo riết và do đó nó sẽ lôi kéo giáo viên có chất lượng tốt, và phải nói thẳng là ở đâu trên thế giới này trường tư cũng tốt hơn trường công về chất lượng. Đấy là một thực tế mà chúng ta phải thấy trước chứ không rồi lại lên án nó. Đương nhiên giáo viên của trường công sẽ nghèo hơn và thiệt thòi hơn, nhưng ít nhất về phương diện vĩ mô chúng ta không phải đối mặt hàng ngày với sự khó chịu do sự va chạm giữa con nhà giàu và con nhà nghèo, con ông lớn và con dân thường mang lại.
Chúng ta phải thừa nhận một thực tế là có phân hoá xã hội, có khoảng cách giàu nghèo và chúng ta tìm cách để hạn chế nguy cơ dẫn đến xung đột của nó chứ chúng ta chưa đủ năng lực để giải quyết khoảng cách giàu nghèo. Chúng ta không thừa nhận thực tế cho nên không giải được bài toán này. Nếu chấp nhận khu vực giáo dục tư thì toàn bộ 20% ngân sách mà nhà nước dành cho giáo dục sẽ thuộc về khu vực giáo dục công và chúng ta tạm dừng ở mức phổ thông đã. Và tôi nghĩ rằng bất kỳ bậc cha mẹ nào, chỉ trừ không có tiền, còn thiếu một chút thì họ vẫn phấn đấu cho con đi học trường tư.
Muốn sử dụng khu vực tư thục để lôi kéo bớt, san sẻ bớt gánh nặng của chính phủ thì chính phủ phải hỗ trợ khu vực tư hai điều: Thứ nhất, không có nhà đầu tư tư nhân nào có đủ tiền mua đất xây trường học cả, cho nên đất là phải được bao cấp. Trong khi các trường công được bao cấp cả đất lẫn trường học, học phí, học bổng thì khu vực tư nên được bao cấp về đất, còn cơ sở vật chất thì họ phải tự lo, và đấy là việc của họ chứ không phải việc của nhà nước. Thứ hai là hệ thống chính trị của chúng ta không được kỳ thị trường tư, thậm chí phải ca ngợi nó để khuyến khích những người có tiền đưa con mình ra khu vực ấy để làm giãn bớt sự đông đúc trong khu vực công. Đây là một chương trình xã hội chứ không phải là chương trình học phí. Bộ Giáo dục Đào tạo đưa ra chính sách học phí là trên cơ sở không thừa nhận những thực tế giáo dục, thực tế chính trị mà tôi đã phân tích ở trên, và như vậy tức là không có giải pháp.
Hỏi: Vấn đề Bộ giáo dục đưa ra không chỉ là vấn đề học phí mà học phí là cái trọng tâm bị mọi người chỉ trích. Cái mà Bộ trưởng Bộ giáo dục đào tạo đưa ra Quốc hội là cơ chế tài chính cho giáo dục, trong đó có học phí, lương cho giáo viên và các vấn đề tài chính khác, nhưng học phí là vấn đề được quan tâm nhất. Theo ông liệu có thể nhìn nhận như thế này: học phí thấp cũng có thể gây nên sự bất công, lâu nay với học phí thấp như thế thì người giàu là người được bao cấp nhiều nhất, mà đáng ra người giàu phải nộp nhiều tiền hơn?
Trả lời: Một người lãnh đạo một nền công nghiệp chiếm dụng hàng chục triệu thành viên tham gia không thể cân đối theo logic mà bạn vừa nói được, đấy là cân đối theo kiểu hàng xén. Chính sách vĩ mô phải được quan niệm, phải được xây dựng trên những yếu tố vĩ mô chứ không phải trên cơ sở tìm kiếm sự công bằng lặt vặt. Không thể khoét sâu cái khoảng cách giàu nghèo như thế được, tất cả những phân tích như vậy chỉ đẩy xã hội đến chỗ rắc rối hơn mà thôi. Vì chúng ta giáo dục là để phục vụ xã hội, để tạo ra một xã hội tốt đẹp, một xã hội hoà hoãn, một xã hội tử tế, cho nên phải có biện pháp thông minh chứ không phải là đi xem xét sự công bằng giống như chia thịt ở thời bao cấp. Khu vực tư và khu vực công cần phải được phân biệt rõ ràng với những bộ luật giáo dục rõ ràng. Ở những nước như nước Anh có tới hai Bộ giáo dục, giáo dục tư và giáo dục công, chúng ta chỉ có một Bộ cũng được nhưng phải có hai bộ luật điều chỉnh đối với hai khu vực ấy một cách rõ ràng, tránh sự va chạm giữa người giàu và người nghèo. Hệ quả xã hội của việc làm rõ chuyện ấy là mọi người sẽ bắt đầu cảm thấy thất thiệt về sự nghèo khổ và phấn đấu vươn lên. Tất cả những chuyện tính toán lặt vặt ấy người giàu cũng không quan tâm đến. Nếu đem chuyện ấy nói với người giàu thì họ sẽ nói rằng chúng tôi có quan tâm đến chuyện ấy đâu, các anh không biết quản lý cho nên chúng tôi vô tình được hưởng đấy chứ. Khi cân đối những vấn đề vĩ mô của đời sống chính trị thì chúng ta phải tư duy trên cơ sở các yếu tố vĩ mô chứ không phải tư duy trên cơ sở chia thịt. Tôi nhớ trong truyện của Ngô Tất Tố có tả về việc chặt mỏ gà, nếu tư duy theo kiểu là mỗi một bát phải có một mảnh mỏ gà thì chia ngang không được mà phải chia dọc. Thế giới người ta đã làm chán rồi, chúng ta không phải mất công sáng tạo cái gì cả, chúng ta chỉ mất công để khắc phục những hậu quả cá biệt của một miền địa lý chậm phát triển là Việt Nam thôi.
Tôi có tiếp xúc với một quan chức cao cấp hàm phó thủ tướng của chính phủ một bang ở nước Úc, đấy là một người thuộc Công đảng, ông ấy không thích trường tư. Thấy học sinh trường tư đi ngoài đường tự do nhảy múa ông ta nói với tôi rằng đấy chính là sản phẩm của các quan niệm giáo dục tư. Tâm lý ấy có trong mọi nhà chính trị ở mọi quốc gia nhưng họ vẫn phải chấp nhận. Chúng ta cũng buộc phải chấp nhận điều ấy. Biết đâu học sinh trường công dễ trở thành nhà chính trị hơn, dễ làm quan hơn thì sao, bởi vì các em sống với số đông và sống với những điều kiện phổ biến của xã hội và do đó có kinh nghiệm của đời sống phổ biến. Và biết đâu các em con nhà giàu thì sống cô lập trong những trường sang trọng và trở thành những cậu ấm và không vừa lòng ai cả thì sao? Chỉ đến khi xã hội phát triển đến mức mà người ta thấy rõ ưu thế thực sự nằm ở đâu trong sự phát triển chung của xã hội thì lúc bấy giờ người ta mới tìm được đến những yếu tố công bằng chi ly như vậy, còn bây giờ thì chưa.
Hỏi: Phân tích của ông cho thấy nếu bây giờ chúng ta đẩy mạnh khu vực tư thục thì sẽ gỡ được vấn đề học phí. Giả sử chúng ta bắt tay vào làm việc đó thì chúng ta phải đối mặt ngay với những khó khăn gì?
Trả lời: Chúng ta đã làm đâu mà biết sẽ đối mặt với khó khăn nào. Toàn bộ khu vực tư trên thế giới đều phát triển một cách ghê gớm với một tốc độ ghê gớm. Một lần hình như tôi đã kể với các bạn ở Vietnamnet việc tôi đến xin học cho con tôi ở một trường tư thục cách thành phố Oxford mấy chục cây số. Đấy là một trường tư có những cánh rừng, bãi cỏ, sân thể thao đẹp như ở xứ sở thần tiên. Bà hiệu trưởng trường ấy trả lời tôi rằng "Thưa ông, tôi rất tiếc không thể giúp gì được ông bởi vì trường của tôi đã hết chỗ cho đến năm 2020 rồi. Ở trường chúng tôi, có những cặp vợ chồng vừa mới cưới nhau đã đến đăng ký học cho con rồi". Chúng ta hãy làm như thế đi thì tự nhiên chúng ta sẽ thấy công bằng xã hội. Chúng ta không phải bao cấp một xu nào cho những người có thu nhập cao và chúng ta yên tâm những đối tượng nằm trong khu vực công là những đối tượng xứng đáng và đủ điều kiện được hưởng sự bao cấp của xã hội, hay nói cách khác, đó là sự san sẻ có chất lượng phúc lợi đối với khu vực công.
Hỏi: Hiện nay ở bậc tiểu học, chúng ta cũng có những trường tư đấy chứ?
Trả lời: Đấy là lỗ chỗ và những trường tư ấy không được quản lý bằng một bộ luật nghiêm túc, cho nên chất lượng xã hội, chất lượng chính trị, chất lượng giáo dục không bình đẳng. Và vì chúng ta không phân biệt khu vực công và khu vực tư một cách công minh cho nên chúng ta không điều phối lực lượng được. Chúng ta buộc phải tuân thủ các quy luật tự nhiên của đời sống, chúng ta phải tổ chức hệ thống dịch vụ giáo dục trong bối cảnh thừa nhận thực tế khách quan, nhưng chúng ta lại chối, chúng ta chỉ thừa nhận trên lý thuyết chứ không thừa nhận trên thực tế, vì thế chúng ta không có giải pháp thực tế.
Ví dụ, trong nhiều trường tư ở châu Âu, người ta áp dụng chính sách công dân cộng đồng châu Âu khi vào học chỉ nộp tiền học phí bằng 1/5 hay 1/7 so với công dân các nước bên ngoài. Trong khi một đứa trẻ người Anh hoặc người Pháp đến Anh học chỉ phải đóng 1.000 Bảng thì con tôi phải đóng 7.000 Bảng, và tôi buộc phải chấp nhận và chấp nhận một cách rất vui vẻ. Vui vẻ vì thứ nhất, với tư cách là một người cha, tôi có đóng góp đồng nào để xây dựng cộng đồng châu Âu đâu mà tôi được hưởng chính sách ưu đãi, tôi không thể lấy cái mà tôi không có, đấy là một cách lấy trộm công khai; thứ hai, quan trọng hơn là đối với công dân một nước chưa phát triển lắm thì để chen chân vào đấy không có ưu thế nào bằng ưu thế nộp tiền cả, chất lượng đâu đó thôi nhưng có đủ khả năng đóng học phí thì được vào học. Thế nên mới có chuyện các trường học quyến rũ học sinh Việt Nam không phải là các trường tư mà là các chương trình từ thiện của các trường tư hoặc các chương trình tư của các trường công, tức là các trường công cũng có những dịch vụ tư thục thu phí thấp dành cho những lớp người không giàu lắm ở những quốc gia như chúng ta.
Cho nên, xã hội luôn luôn có những phản ứng phù hợp với chính sách để tận dụng các chính sách ấy, và chúng ta phải xem đấy là sự thông minh của xã hội chứ không phải là lên án và chống lại những phản xạ như vậy. Khi đã có thời gian để những chuyện như vậy hình thành rõ, chúng mới bắt đầu uốn nắn luật lệ để điều hoà các quyền lợi xã hội. Bản chất của chính sách vĩ mô là điều hoà các quyền lợi của xã hội chứ không phải là áp đặt một trật tự mà mình muốn.
