Ý nghĩa Lịch sử

Thưa tiến sĩ Adler,

Một ít người hóm hỉnh từng nhận xét rằng tất cả những gì ta học được từ lịch sử là: ta không học được gì từ lịch sử cả. Chúng ta có thể rút ra được sự hiểu biết hoặc sự hướng dẫn nào từ việc nghiên cứu lịch sử? Các nhà tư tưởng vĩ đại có phát hiện ra ý nghĩa nào trong giòng chảy của những biến cố lịch sử? Đâu là những quan điểm cơ bản về ý nghĩa lịch sử?

E.D.

E.D. thân mến,

Chúng ta tìm kiếm nhiều loại ý nghĩa khác nhau trong việc nghiên cứu lịch sử. Trước hết, chúng ta tìm ý nghĩa và giá trị trong kiến thức lịch sử chỉ để hiểu biết thôi. Có được một bức tranh quá khứ xác thực và rõ ràng làm thỏa mãn lòng khát khao của chúng ta về tri thức khách quan và nhu cầu của chúng ta về tình đoàn kết cùng mối liên hệ với các thế hệ đi trước. Không bị hạn định vào thời điểm hiện tại là một điều tốt; cuộc sống của chúng ta sẽ trở nên phong phú nhờ có được một cảm thức về quá khứ.

Niềm say mê ghi chép và phục hồi quá khứ là nguồn động lực thúc đẩy các sử gia vĩ đại làm việc. Thucydides⁽¹⁾ kể lại cuộc chiến tranh mà chính ông trực tiếp tham gia, Gibbon⁽²⁾ tái hiện lại sự sụp đổ và suy tàn của một đế quốc cổ đại. Cùng với các sử gia xuất sắc khác, họ đã cố đặt những tài liệu mà họ thuật lại vào trong một mẫu hình có ý nghĩa. Họ không đưa ra trước chúng ta một mớ sự kiện riêng lẻ rời rạc. Họ chọn lọc, cân nhắc và sắp xếp các biến cố quá khứ theo một trật tự nhất định, nhờ đó chúng ta có thể tìm thấy một số ý nghĩa trên bình diện mô tả lịch sử đơn thuần.

Tuy nhiên các sử gia và độc giả của họ đã đi tìm trong lịch sử một thứ ý nghĩa khác, thực dụng hơn. Herodotus tìm cách ghi nhớ những chiến công vẻ vang; Tacitus⁽³⁾ muốn giữ mãi những điển cố về đức hạnh và tội lỗi; Polybius⁽⁴⁾ chỉ ra sự xoay vần giữa thắng lợi và thảm họa là một lời cảnh báo đối với sự tự mãn.

Nhiều người còn đi tìm sự khai mở đạo đức từ lịch sử và cho biết đã thâu nhận được những bài học đạo đức từ câu chuyện biên niên của quá khứ. Những truyện tiểu sử nổi tiếng của Plutarch⁽⁵⁾ về các nhân vật Hy Lạp và La Mã thuộc về loại khai mở đạo đức từ lịch sử nói trên.

Vẫn có một loại ý nghĩa khác được tìm trong dạng thức căn bản của tiến trình lịch sử nói chung. Có hai giải đáp khác nhau đối với sự truy tìm ý nghĩa lịch sử theo kiểu này.

Với giải đáp thứ nhất, lịch sử dịch chuyển theo những chu kỳ lặp đi lặp lại. Các quốc gia và các xã hội biến động qua bốn giai đoạn sinh, trưởng, suy, diệt, và rồi chu kỳ này sẽ bắt đầu lại luôn mãi. Cái nhìn theo chu kỳ này chi phối mạnh mẽ tư tưởng La Mã và Hy Lạp cổ đại về lịch sử. Các sử gia cổ đại tin chắc rằng chúng ta có thể có những lợi ích thiết thực từ việc nghiên cứu lịch sử bởi vì lịch sử tự nó tái diễn. Một số triết gia hiện đại về lịch sử, như Vico, Spengler và Toynbee⁽⁶⁾, đã khôi phục ý niệm cổ đại này, xem như một yếu tố cơ bản trong lý thuyết của họ.

Với giải đáp thứ hai, lịch sử không ngừng dịch chuyển nhắm tới một mục tiêu hoặc tới sự hoàn thành. Dạng thức của sự biến động lịch sử là diễn tiến thẳng, chứ không xoay vòng. Đây là khái niệm về lịch sử có tính chất Kinh Thánh, hoặc Cơ Đốc giáo, và nó được Saint Augustine đề xuất lần đầu tiên một cách mạch lạc trong tác phẩm Nước Chúa. Dưới cái nhìn của ông, lịch sử loài người diễn tiến, dưới sự dẫn đường của Thượng đế chí tôn, nhắm tới Nước Chúa ở cuối hạn kỳ và vượt ngoài lịch sử.

Một số các hội đoàn và nhà lãnh đạo tôn giáo đã diễn giải Kinh Thánh như để nói rằng sớm hay muộn gì Nước Chúa cũng sẽ đến trên thế gian này. Giữa thời hiện đại, cái nhìn tôn giáo này đã được chuyển dịch thành những cách nói thế tục. Triết gia Đức Hegel⁽⁷⁾ nhìn thấy lịch sử như đang từng bước, hết kỷ nguyên này tới kỷ nguyên khác, tiến đạt cho được mục tiêu sau cùng của nó, và lên tới tột đỉnh trong thế giới Cơ Đốc giáo-Đức thời ông đang sống. Đồ đệ của ông là Karl Marx⁽⁸⁾ nhìn thấy mục tiêu và chỗ kết thúc của lịch sử loài người trong một xã hội phi giai cấp, bình đẳng và tự do hoàn toàn, mà điều đó chỉ có thể có được qua một loạt những cuộc đấu tranh giai cấp, những cuộc chiến tranh đế quốc, và những cuộc cách mạng đẫm máu.

Hầu hết các sử gia và triết gia chuyên nghiệp đều đồng ý rằng ý nghĩa của lịch sử không thể được khám phá đầy đủ trong tự thân lịch sử – trong việc ghi chép khách quan những biến cố quá khứ. Những gì chúng ta nghĩ về lịch sử tùy thuộc vào quan điểm cơ bản của chúng ta về bản chất và số phận con người, tùy thuộc vào khái niệm của chúng ta về mối liên hệ giữa con người và Thượng Đế, những nguyên lý đang tác động lên thế giới con người nói chung.

⁽¹⁾ Thucydides: sử gia Hy Lạp (460-400 tr. CN).
⁽²⁾ Edward Gibbon (1737 – 1794): sử gia người Anh. Tác phẩm chính của ông, The History of the Decline and Fall of the Roman Empire (‘Lịch sử suy tàn và sụp đổ của Đế quốc La Mã”; 1776 – 1788), là công trình kinh điển về thuật chép sử ở Anh.
⁽³⁾ Publius Cornelius Tacitus: sử gia La Mã (55 – 120).
⁽⁴⁾ Polybius: sử gia La Mã, gốc Hy Lạp (205 – 123 tr. CN).
⁽⁵⁾ Plutarch: triết gia kiêm nhà viết tiểu sử người Hy Lạp (46 - 120)
⁽⁶⁾ - Giovani Battista Vico (1668 –1744): triết gia, nhà luật học Ý.
- Oswald Spengler (1880 – 1936): triết gia Đức .
- Arnold Joseph Toynbee (1889 –1975): sử gia Anh. Tác phẩm vĩ đại: A Study of History; Khảo Luận về Lịch Sử (12 cuốn) [1934-1961] khảo sát 21 lịch sử nền văn minh trên thế giới.
⁽⁷⁾ Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770 – 1831): triết gia Đức, triết học Biện chứng duy tâm của ông đã tạo ra một ảnh hưởng to lớn trên tư tưởng Âu châu thế kỷ 19. Các tác phẩm chính của ông gồm có: The Phenomenology of Mind (“Hiện tượng luận về tinh thần” - 1807), Encyclopedia of the Philosophical Sciences in Outline (“Bách khoa toàn thư các khoa học triết học” - 1817), The Philosophy of Right (“Triết học về quyền lợi” - 1821)…
⁽⁸⁾ Karl Marx (1818 – 1883): triết gia Đức. Các tác phẩm của ông, đặc biệt là Communist Manifesto (“Tuyên ngôn cộng sản” - 1848) và Das Kapital (“Tư Bản luận” - 1867,1885,1894), là nền tảng của Chủ nghĩa cộng sản.