Trước các tổn thất vô hình và hữu hình mà xã hội đã chịu, vấn đề trách nhiệm cá nhân đang được công luận nêu lên. Qua hai lý do trình bày dưới đây, độc giả có thể chia sẻ lo ngại của tôi rằng vấn đề này còn phải mất nhiều năm nữa mới trở thành hiện thực.
Tâm lý cá nhân
Ta thấy ở trẻ em khoảng một tuổi có hai biểu hiện xuất hiện song song và rõ nét ấy là sự đòi hỏi (muốn hết cái này đến cái khác) và sự xấu hổ (bị mẹ hay anh chị lêu lêu). Như là một sự sắp đặt của tạo hóa trong tâm lý chúng ta cái sau kìm hãm cái trước. Sự đòi hỏi tạo nên tính tham lam sau này, còn sự xấu hổ là cội nguồn của trách nhiệm cá nhân. Nói về cái sau ta thường nghĩ nó là một cái, một thứ nằm trong lĩnh vực lý trí, nhưng thực ra nó là một tình cảm và khi bị đụng đến nó sẽ gây đau đớn trong lòng chúng ta. Nó là một sự tổn thương tình cảm và do đó là một sự trả giá trong cuộc đời mà ta phải chịu đựng để được thăng bằng về tâm lý.
Tính chất tình cảm của trách nhiệm cá nhân được nêu lên ở đây là vì nếu có dịp so sánh ta với người ở những nước khác, bạn sẽ nhận ra rằng, người Việt chúng ta hiền hòa. Quả vậy, chúng ta chiến đấu khốc liệt với ngoại bang, nhưng giữa chúng ta với nhau – lúc bình thường - chúng ta nhường nhịn, chín bỏ làm mười. Bởi thế khi phải nêu ra trách nhiệm cá nhân của một ai thì chúng ta thường ngại ngùng vì sạ làm mất lòng họ. Sự ngại ngần đó gây ra một hệ quả là khi không chỉ ra lỗi của người khác thì ta cũng ít nhận lỗi của mình để mà nói đến trách nhiệm cá nhân.
Tình cảm ấy lại được thúc đẩy bởi hoàn cảnh kinh tế. Đã có một thời gian dài chúng ta sống trong cảnh thiếu thốn về vật chất, ở đó tài sản chung và riêng lẫn lộn. Thí dụ chủ của một biệt thự phải nhận hai ba gia đình vào ở chung. Trong cảnh thiếu thốn người ta không ngần ngại chia sẻ cái mình có, do vậy ít có ai tranh giành cái này là của tôi, cái kia là của anh để có một sự rạch ròi về mình và người trong ý nghĩ.
Hai yếu tố tâm lý và vật chất kia kết lại với nhau khiến cho cái tôi trong nhiều người không có dịp tỏa sáng để họ nghĩ đến hay chấp nhận trách nhiệm cá nhân, chưa kể đến chuyện chấp nhận như thế là một sự trả giá và một nỗi thương tổn. Chúng ta thấy ở ngoài đường, người đi xe ngang nhiên vi phạm đèn xanh, đèn đỏ mà không ai nói gì (trừ cảnh sát giao thông vì nhiệm vụ) ấy là vì chúng ta mặc nhiên không đòi hỏi ở nhau một trách nhiệm gì.
Khi kinh tế khá lên, cơ hội mở ra trong hơn 10 năm nay, không ít người kiếm lại riêng như địa vị xã hội của mình cho phép và vẫn không ai nói ai, không đặt ra trách nhiệm gì cho nhau. Trong khung cảnh đó tính tham lam được xổ lồng. Tuy nhiên, bởi kết cấu tâm lý của con người là sự tham lam phải đi kèm với sự xấu hổ, nên khi được tham lam tùy thích thì sự xấu hổ cũng xuất hiện trong lòng, nhất là lúc ngồi một mình. Vì vậy người thành đạt phải dập tắt sự xấu hổ này. Cách họ làm là đi tìm thành tích. Chủ nghĩa thành tích có gốc rễ tâm lý này. Nó được thúc đẩy mạnh mẽ hơn nữa trong cơ chế tập thể. Để kiểm chứng bạn cứ nhìn vào doanh nhân thành đạt. Có bao nhiêu người khoe thành tích cá nhân? Rất ít, bởi trong lòng mình họ biết để đạt những gì đang có họ đã trả giá.
Cơ chế tập thể
Xã hội của chúng ta được xây dựng lên đơn vị nền tảng là tập thể và tập thể được giao sứ mạng chăm sóc đoàn viên. Tổ chức ấy tốt, sứ mạng ấy hay trong những hoàn cảnh nào đó nhưng nhất định không phải là trong mọi hoàn cảnh. Nó tốt khi tập thể có những mục tiêu cụ thể và chung nhất. Chẳng hạn, bảo vệ tổ quốc, chiến đấu dành độc lập và khi kẻ thù ở ngay trước mặt.
Tuy nhiên, khi mục tiêu không cụ thể hoặc ai cũng có thể tự mình đạt được mục tiêu cho riêng mình, như khi kinh doanh kiếm lời, hay lúc sử dụng quyền hành để kiếm lợi thì cơ chế tập thể lại trở thành nội dung dưỡng những hành vi bất công, sự hưởng lợi không bị trả giá và trách nhiệm cá nhân có thể “lẩn như chạch”.
Xin nêu ba trường hợp.
Giả sử bạn chơi chung trong một nhóm. Nếu phát hiện thấy cái bút của mình bị mất mà bạn hỏi “Có ai thấy cái bút của tôi không?”, thì thường là chẳng có câu trả lời nào. Người nào đã cầm được cái bút của bạn mà có lòng tham thì họ cũng chẳng cần phải nói gì vì câu hỏi không đặt thẳng cho họ. Câu hỏi của bạn đặt ra với tập thể có thể làm người ấy áy náy một chút nhưng cái bút đẹp (tức là lòng tham) sẽ cuốn họ đi ngay. Còn nếu bạn đặt thẳng cho họ thì họ sẽ bị lúng túng và bạn có quyền nghi. Trong tập thể ít có sự áy náy cá nhân để mà nói đến trách nhiệm cá nhân. Đúng hơn, tập thể không hề mang trách nhiệm cá nhân, giống như một pháp nhân không thể giết người.
Ngày xưa, lúc còn bé khi bị phạt tập thể bạn không cảm thấy xấu hổ với người bên cạnh vì họ cũng bị như mình. Sự xấu hổ nếu có thì với một tập thể là một lóp khác chứ không phải với từng cá nhân, bạn là một cá nhân nên cũng không thấy chi. Hơn nữa nếu vì lỗi của mình mà tập thể bị phạt thì bạn vẫn lấp liếm được rằng: “Hôm nọ nó làm mình cũng bị phạt lây vậy”. Qua tập thể người ta có thể nấp vào đó để không còn bị trách nhiệm cá nhân dày vò. Thế nhưng khi chối từ trách nhiệm thì họ đã tự hủy cái tôi của mình, vì vậy lại phải tìm cách tái lập nó, và cách làm là đi tìm thành tích.
Cuối cùng, khi bị phạt tập thể hay bị chỉ trích sau này, người trong nhóm dễ trở nên thương nhau hơn theo khẩu hiệu “đoàn kết và đấu tranh”. Tâm niệm này thúc đẩy sự bảo vệ lẫn nhau trong tập thể để chống lại người ngoài, hay áp lực bên ngoài mà lúc ấy cũng sẽ bị chụp mũ thành “phe khác”. Phe phái nẩy sinh khi người ta phải dựa vào nhau để có sức mạnh trong lòng, và khi mình đã là một phe thì bên kia ắt phải -là phe khác, như thế mới cảm thấy an tâm khi kết họp. Phe phái không làm cho trách nhiệm cá nhân nẩy sinh. Hơn nữa, rất khó bắt lỗi một tập thể và tập thể cũng không cho phép làm như thế mà dù có làm được thì trong tập thể cũng chẳng ai cảm thấy thương tổn như lúc bị trừng phạt cá nhân.
Chưa hết! Tập thể ở ta mang vào mình sứ mạng chăm lo cho đoàn viên. Điều đó kéo dài đã lâu và trở thành một nếp nghĩ. Ngày nay khi trong xã hội có một ai đó làm điều gì xấu, dư luận nhất là báo chí, thường đặt câu hỏi cơ quan, đoàn thể nào chịu trách nhiệm? Thí dụ như: “Ai quản lý những cô chân dài khi họ cho quay phim mình ở bãi biển trong CD có tựa là Tuyển chọn nghệ sĩ? “Tại sao phải nêu vấn đề cơ quan nào quản lý họ? Họ, chính họ, phải giữ mình trước, không cần đến cơ quan nào. Sắc đẹp của họ có lệ thuộc cơ quan nào đâu mà đòi quản lý! Rõ là một câu hỏi ngây ngô nhưng nó không làm người nêu lên thấy như vậy nữa vì đó là câu hỏi đã trở thành truyền thống! Với những câu hỏi đại loại như thế thì rõ ràng, chuyện dư luận, vấn đề trách nhiệm cá nhân cũng ít được coi trọng.
Nền tảng tổ chức của xã hội ta đã một thời muốn đưa cá nhân con người vào nề nếp muốn cho vai trò của họ nhỏ đi, bằng cách giao cho tập thể một vị trí và một vai trò nổi trội. Vì thế tinh thần trách nhiệm cá nhân ở ta đã vô tình bị vùi dập. Ở đây tôi không nói đến tính chất xấu tốt của nền nếp kia mà chỉ đề cập nó như là một cách thức, một phương pháp. Nếu chúng ta dùng cách nấu nước cho sôi rồi tra gạo vào thì có nồi cơm. Nó khác với việc bỏ xương vào ninh thì có bát phở. Trải qua một thời gian dài, nếu chúng ta đã nấu phở thì bây giờ chưa thể đòi bát cơom.
Trong những vấn đề về trách nhiệm cá nhân đã được đề cập trong báo này có những điều, theo tôi, không phải là trách nhiệm cá nhân mà là trình độ và kiến thức. Trong khả năng của mình, chúng ta mới chỉ có đến thế. Vấn đề không phải là đặt câu hỏi ai chịu trách nhiệm mà là nhận thức ra rằng kiến thức của chúng ta còn thấp để mà chịu khó học hỏi, để mà không kiêu căng về “kiểu Việt Nam ta”.
Đề nghị
Để cho cách nhiệm cá nhân sớm dậy lên, tôi cho rằng cơ chế tập thể vẫn cứ được duy trì trong lĩnh vực chính trị, bởi mục tiêu ở đó tương đối cụ thể, nhưng trong hành chính, nơi quyền bính được hành xử trên căn bản cá nhân (cấp phép hay từ chối) thì cơ chế tập thể nên bị bãi bỏ. Muốn làm phải giải quyết vấn đề quản lý. Thiết lập những thể thức quản lý trong hành chính không khó khăn vì tiền lệ thế giới có nhiều. Điều quan trọng là ý chí chính trị. Bãi bỏ cơ chế tập thể trong hành chính, thay thế nó bằng một chế độ cá nhân quyết định, với kỷ luật riêng, chế tài riêng. Những ai đã được cử vào bộ máy chính quyền mà bị kỷ luật thì sẽ bị loại luôn chứ không được trở lại hệ thống Đảng để được ấp ủ và tha thứ. Nếu cứ giữ như hiện nay thì họ cứ làm rồi lại chạy thày. Nói về trách nhiệm cá nhân trong hoàn cảnh ấy là vô nghĩa.
